چکیده: گمان، به هیچ وجه از حق بی‌نیاز نمی‌کند. بیشتر مردم جز از گمان پیروی نمی‌کنند. از بسیاری از گمان‌ها درباره یکدیگر بپرهیزید زیرا بعضی از گمان‌ها گناه است. مومنان باید به یکدیگر گمان نیک ببرند. فروتنان گمان می‌کنند پروردگار خود را دیدار می‌کنند و به سوى او بر می‌گردند. کافران گمان می‌کنند که آسمان‎ها و زمین و آن‌چه میان آنها است را باطل آفریده‌ایم. کافران درباره قیامت جز گمانی نمی‌برند. کسانی که غیر از خدا شریکانی را می‌خوانند، جز از گمان پیروی نمی‌کنند. کسی که کارنامه‌اش از پشت سر به او داده شود، در دنیا گمان می‌کرد بازگشتی ندارد. کسی که کارنامه او به دست راستش داده شود، گمان می‌کرد که با حساب رو به رو می‌شود.

بدون شک گمان، به هیچ وجه از حق بی‌نیاز نمی‌کند (یونس/۳۶؛ نجم/۲۸).

ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از بسیاری از گمان‌ها [درباره یکدیگر] بپرهیزید که بعضی از گمان‌ها گناه است. … تقوای الهی پیشه کنید که خدا توبه‌پذیر مهربان است (حجرات/۱۲).

خدا کسی است که شما را در خشکی و دریا می‌گرداند تا وقتی که در کشتی باشید و بادی خوش آنان را به حرکت درآورد و آنها به آن شاد شوند، [ناگهان] بادی سخت بر آنان بوزد و موج از هر طرف بر آنها بیاید و گمان [قوی] کنند که با آن احاطه شده‌اند، [در آن حال] خدا را می‌خوانند درحالی ‌که دین را برای او خالص کرده‌اند که اگر ما را از این، نجات دهی، به‌راستی از سپاسگزاران خواهیم شد (یونس/۲۲).

اگر از جانب خود پس از زیانی که به او (انسان) رسیده است، رحمتی بچشانیم، بدون تردید خواهد گفت: من سزاوار آن هستم و گمان نمی‌کنم که رستاخیز برپا شود (فصّلت/۵۰). [کافران] گفتند: غیر از زندگی دنیای ما چیزی نیست. ما می‌میریم و زنده می‌شویم. ما را جز روزگار هلاک نمی‌کند. به این هیچ دانشی ندارند. آنان جز گمان نمی‌برند (جاثیه/۲۴). چون گفته شد، وعده خدا راست است و رستاخیز در آن شکی نیست، گفتید: ما نمی‌دانیم رستاخیز چیست. جز گمانی، گمان نمی‌بریم و ما یقین نداریم (جاثیه/۳۲). روز قیامت گمان کسانی که بر خدا دروغ می‌بندند، چیست؟ بدون تردید خدا بر مردم صاحب فضل است ولی بیشتر مردم سپاسگزاری نمی‌کنند (یونس/۶۰). وای بر کم فروشان. کسانی‌که چون از مردم پیمانه می‌گیرند، تمام می‌گیرند و چون برای آنان پیمانه یا وزن می‌کنند، کم می‌دهند. آیا آنها گمان نمی‌کنند که آنان در روزی بزرگ برانگیخته می‌شوند (مطفّفین/۱-۵)؟

بدون تردید کسانی که به آخرت ایمان ندارند، فرشتگان را به نام مونث نام می‌نهند.. آنان به این علمی ندارند و جز از گمان پیروی نمی‌کنند. بی‌شک گمان، به هیچ وجه از حق بی‌نیاز نمی‌کند (نجم/۲۷-۲۸).

[فروتنان]، کسانى هستند که گمان [قوی] دارند با پروردگار خود دیدار خواهند کرد و به سوى او بر می‌گردند (بقره/۴۶).

در حقیقت مَثَل زندگی دنیا مانند آبی است که آن را از آسمان نازل کردیم پس گیاه زمین، از آن‌چه مردم و چهارپایان می‌خورند با آن درآمیخت تا آن‌گاه که زمین زیور خود را، برگرفت و زینت یافت و اهل آن گمان [قوی] کردند که آنان بر آن قدرتی دارند، شبی یا روزی فرمان ما بر آن آمد پس چنان آن را دروشده کردیم که گویی دیروز هیچ نبوده است. این‌گونه آیات را برای گروهی که تفکّر می‌کنند به تفصیل بیان می‌کنیم (یونس/۲۴).

اگر [شوهر برای بار سوم] زن را طلاق داد، بعد از آن دیگر [آن زن] برای او حلال نیست تا این‌که با مردی غیر از او ازدواج کند. اگر [شوهر دوّم] آن زن را طلاق داد، گناهی بر آن دو نیست که به یکدیگر بازگردند. اگر آن دو گمان [قوی] کنند که حدود خدا را برپا می‌دارند. اینها حدود خدا است که آن را برای گروهی که می‌دانند، بیان می‌کند (بقره/۲۳۰).

ظن– اقوام، هنگامی که فرستادگان ناامید شدند و گمان [قوی] کردند که به آنان دروغ گفته شده است، یاری ما به آنان رسید پس کسانی که می‌خواستیم، نجات یافتند و عذاب ما از گروه مجرمان بازگردانده نمی‌شود (یوسف/۱۱۰).

سران قوم نوح که کافر بودند، گفتند: ما تو را جز بشری مانند خود نمی‌بینیم و جز کسانی از فرومایگان ما، آن هم نسنجیده، نمی‌بینیم کسی از تو پیروی کرده باشد و نمی‌بینیم شما بر ما برتری داشته باشید، بلکه گمان می‌کنیم که شما دروغگو هستید (هود/۲۷).

سران قوم هود که کافر شدند، گفتند: در حقیقت ما تو را در سفاهت می‌بینیم و بدون‌تردید گمان می‌کنیم تو از دروغگویان هستی (اعراف/۶۶).

[ابراهیم] به پدر و قوم خود گفت: چه می‌پرستید؟ آیا غیر از خدا به دروغ معبودانی‌ می‌خواهید؟ پس گمان شما به پروردگار جهانیان چیست (صافّات/۸۵-۸۷)؟

[یوسف] به آن کس که گمان [قوی] داشت نجات می‌یابد، گفت: من را نزد ارباب خود یاد کن پس شیطان یادآوری به ارباب را از یاد او برد پس [یوسف] چندسالی در زندان ماند (یوسف/۴۲).

[قوم شعیب گفتند:] تو جز بشری مانند ما نیستی و بدون‌تردید تو را از دروغگویان گمان می‌کنیم (شعراء/۱۸۶).

او (فرعون) و سپاهیان او در آن سرزمین به ناحق سرکشی می‌کردند و گمان [قوی] می‌کردند که به سوی ما بازگردانده نمی‌شوند (قصص/۳۹). در حقیقت ما به موسی، نُه نشانه آشکار دادیم پس، از فرزندان اسرائیل بپرس. هنگامی که نزد آنان آمد و فرعون به او گفت: ای موسی، بدون تردید من تو را سحرشده گمان می‌کنم. [موسی] گفت: تو به راستی دانسته‌ای که این‌ها را که مایه بینش هاست جز پروردگار آسمان‌ها و زمین نازل نکرده است. به راستی من تو را ای فرعون، هلاک‌شده گمان می‌کنم (اسراء/۱۰۱-۱۰۲). فرعون گفت: ای هامان، برای من برجی بساز شاید من به آن راه‌ها برسم، راه‌های آسمان‌ها تا از خدای موسی اطّلاع یابم. بدون‌تردید من او را از دروغگویان گمان می‌کنم. این‌گونه برای فرعون، زشتی عمل او آراسته شد و از راه، باز ماند و نیرنگ فرعون جز در تباهی نبود (غافر/۳۶-۳۷). ای هامان، برای من بر گل آتش بیفروز و برای من برجی بساز شاید از [حال] خدای موسی اطّلاع یابم. بی‌گمان من او را از دروغگویان گمان می‌کنم (قصص/۳۸). [یاد کن] هنگامی که کوه را کندیم و بر فراز آنان (بنی‌اسرائیل) برافراشتیم گویی سایبانی بود و گمان کردند که آن بدون‌تردید بر آنان خواهد افتاد. [فرمودیم:] آن‌چه را به شما داده‌ایم با جدیت بگیرید و آن‌چه را در آن است، یاد کنید، باشد که شما تقوا پیشه کنید (اعراف/۱۷۱).

آیا خبر دادخواهان چون از محراب [داوود] بالا رفتند به تو رسید؟ … [داوود] گفت: بدون تردید او در مطالبه میش تو بر میش‏ هاى خود، بر تو ستم کرده است. در حقیقت بسیارى از شریکان به همدیگر ستم می‌کنند. به جز کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده ‏اند و اینها اندک هستند. داوود گمان [قوی] کرد که ما او را آزمایش کرده‏ ایم پس، از پروردگار خود آمرزش خواست و خاکسارانه به رو درافتاد و [به سوی خدا] بازگشت (ص/۲۱-۲۴).

هنگامى که [طالوت] با کسانى که همراه او ایمان آورده بودند، از آن [نهر] گذشتند، [نافرمانان] گفتند: امروز ما طاقت [مقابله با] جالوت و سپاهیان او را نداریم. کسانى که گمان [قوی] داشتند که خدا را ملاقات خواهند کرد، گفتند: بسا گروهى اندک که به خواست خدا بر گروهى بسیار پیروز شدند. خدا با صابران است (بقره/۲۴۹).

ذوالنون را [یاد کن] آن‌گاه که خشمگین رفت و گمان کرد که ما هرگز بر او تنگ نمی‌گیریم پس در تاریکی‌ها ندا داد که معبودی جز تو نیست. منزّهی تو. بدون‌ تردید من از ستمکاران بودم (انبیاء/۸۷).

کسانی که درباره او (مسیح) اختلاف کردند، بدون‌تردید در مورد او شک کرده‌اند و هیچ علمی به آن ندارند. جز آن‌که از گمان پیروی می‌کنند و به یقین او را نکشتند (نساء/۱۵۷).

بدون تردید، شیطان گمان خود را بر آنان (قوم سبأ)، راست یافت پس جز گروهی از مومنان، [بقیه] از او پیروی کردند (سبأ/۲۰).

[مرد باغدار] داخل باغ خود شد درحالی‌که به خود ستمکار بود، گفت: گمان [قوی] نمی‌کنم هرگز این، پایان پذیرد. گمان نمی‌کنم که رستاخیز برپا شود، اگر هم به سوی پروردگار خود بازگردانده شوم، بدون‌تردید جایگاهی بهتر از این را خواهم یافت (کهف/۳۵-۳۶).

اگر از بیشتر کسانی که در زمین هستند پیروی کنی، تو را از راه خدا گمراه می‌کنند. آنان جز از گمان پیروی نمی‌کنند و جز حدس و تخمین نمی‌زنند (انعام/۱۱۶). هر کس گمان می‌کند که خدا او (پیامبر) را در دنیا و آخرت یاری نخواهد کرد پس باید طنابی به سقف کشد [و خود را حلق‌آویز کند] سپس [آن را] قطع کند پس بنگرد آیا نیرنگ او چیزی را که مایه خشم شده را از میان می‌برد (حج/۱۵).

آسمان‎ها و زمین و آن‌چه میان آنها است را باطل نیافریدیم. این گمان کسانی است که کافر شدند (ص/۲۷).

کسانی که شرک ورزیدند، به‌زودی خواهند گفت: اگر خدا می‌خواست ما و پدران ما شرک نمی‌ورزیدیم و چیزی را حرام نمی‌کردیم. کسانی هم که قبل از آنان بودند، همین‌گونه تکذیب کردند تا عقوبت ما را چشیدند. بگو، آیا نزد شما علمی است که آن را برای ما آشکار کنید؟ شما جز از گمان پیروی نمی‌کنید و جز حدس و تخمین نمی‌زنید (انعام/۱۴۸). آگاه باش، هر کس در آسمان‌ها و هر کس در زمین است، از آن خدا است. کسانی که غیر از خدا شریکانی را می‌خوانند، از چه پیروی می‌کنند؟ آنها جز از گمان پیروی نمی‌کنند و آنان جز حدس و تخمین نمی‌زنند (یونس/۶۶). بگو، آیا از شریکان شما کسی هست که به سوی حق هدایت کند؟ بگو، خدا است که به سوی حق هدایت می‌کند پس آیا کسی که به سوی حق هدایت می‌کند، سزاوارتر است مورد پیروی قرار بگیرد یا کسی که هدایت نمی‌یابد مگر این‌که هدایت شود؟ پس شما را چه شده، چگونه داوری می‌کنید؟ بیشتر آنان جز از گمان پیروی نمی‌کنند. بدون تردید گمان، به هیچ وجه از حقیقت بی‌نیاز نمی‌کند. به‌راستی خدا به آن‌چه انجام می‌دهند، دانا است (یونس/۳۵-۳۶). این [بت‌ها] جز نام‌هایی که شما و پدرانتان نامگذاری کرده‌اید، نیستند. خدا بر آنها هیچ دلیلی نفرستاده است. [آنها] جز از گمان و آن‌چه دلخواهشان است، پیروی نمی‌کنند. در حالی‌که بدون تردید از جانب پروردگارشان هدایت برای آنان آمده است (نجم/۲۳).

برجای‌ماندگان بادیه‌نشین به تو خواهند گفت: اموال و کسانمان، ما را گرفتار کردند پس برای ما آمرزش بخواه … [چنین نبود] بلکه گمان [قوی] کردید پیامبر و مومنان هرگز به سوی خانواده خود برنخواهند گشت و این در دل‌های شما آراسته شده است. گمان کردید، گمان بد و شما مردمی در خور هلاک،‌ گشتید (فتح/۱۱-۱۲). خدا کسی است که آرامش خود را بر قلب‌های مومنان فرستاد … تا مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرک را که به خدا گمان برده‌اند، گمان بد، عذاب کند. بد زمانه بر آنان باد. خدا بر آنان خشم گرفته و آنان را لعنت کرده و جهنّم را برای آنها آماده کرده است و بد سرانجامی است (فتح/۴-۶). [خدا] پس از آن اندوه (جنگ احد)، خواب سبکی را بر شما فرو فرستاد که گروهی از شما را فرا گرفت و گروهی در فکر جان خود بودند و درباره خدا گمان‌های ناحق همچون گمان‌های جاهلیّت می‌بردند. می‌گفتند: آیا ما را در این کار اختیاری هست؟ بگو، بدون تردید کار یکسره به دست خدا است (آل‌عمران/۱۵۴). [به یاد آورید] هنگامی که از بالای سر شما و از زیر پای شما [لشکریانی] آمدند و آن‌گاه که چشم‌ها خیره شد و جان‌ها به گلوگاه رسید و به خدا گمان‌هایی می‌بردید. آنجا بود که مومنان آزمایش شدند و سخت به لرزه افتادند (احزاب/۱۰-۱۱). آن سه تن که [از جنگ] بر جاى مانده بودند تا آن‌گاه که زمین با همه فراخى ‏اش بر آنان تنگ شد و از خود به تنگ آمدند و گمان [قوی] بردند که پناهى از خدا جز به سوى او نیست پس [خدا] به آنان بازگشت تا توبه کنند. بى‌تردید خدا همان توبه‏ پذیر مهربان است (توبه/۱۱۸).

چرا هنگامی که آن (بهتان) را شنیدید، مردان و زنان مومن، گمان نیک نبردند و نگفتند: این بهتانی آشکار است (نور/۱۲)؟

او کسی است که کسانی از اهل‌کتاب را که کفر ورزیدند، در نخستین اخراج از سرزمینشان بیرون کرد. گمان [قوی] نمی‌کردید که بیرون بروند. آنان، خود گمان [قوی] می‌بردند که دژهایشان در برابر خدا مانع آنان خواهد بود پس خدا از جایی که نمی‌پنداشتند، بر آنان در آمد و در دل‌های آنان بیم افکند به طوری که با دستان خود و دستان مومنان خانه‌های خود را خراب کردند پس ای صاحبان بینش، عبرت بگیرید (حشر/۲). بعضی از آنان (یهودیان) درس‌ناخواندگانی هستند که کتاب را جز آرزوهایی نمی‌دانند. آنان جز گمان نمی‌برند (بقره/۷۸).

[جمعی از جن گفتند:] ما گمان [قوی] می‌کردیم که آدمیان و جنّ هرگز به خدا دروغ نمی‌بندند و مردانی از آدمیان به مردانی از جن پناه می‌بردند و بر سرکشی آنان می‌افزودند. آنان نیز همان‌گونه که شما گمان [قوی] می‌کردید، گمان می‌کردند که خدا هرگز کسی را برنمی‌انگیزد (جنّ/۵-۷). ما گمان [قوی] داریم که هرگز نمى‏توانیم در زمین، خدا را عاجز کنیم و هرگز نمی‌توانیم او را با گریز [خود] عاجز کنیم (جنّ/۱۲).

آن‌گاه که جان به گلوگاه برسد، گفته شود: کیست افسون‌کننده (شفادهنده)؟ [محتضر] گمان [قوی] می‌کند که آن، زمان جدایی است (قیامت/۲۶-۲۸).

ظن- قیامت، روزی که شما را فرا می‌خواند پس در حالی‌که او را ستایش می‌کنید، اجابت می‌کنید و گمان می‌کنید که جز اندکی [در دنیا] نمانده‌اید (اسراء/۵۲).

کسی که کارنامه او به دست راستش داده شود، می‌گوید: بیایید و کتاب من را بخوانید. من گمان [قوی] می‌کردم که با حساب خود روبه‌رو می‌شوم (حاقّه/۱۹-۲۰). به‌راستی کسی که کارنامه‌اش از پشت سرش به او داده شود، به زودی هلاک خواهد و در آتش افروخته درآید. او در میان خانواده خود شادمان بود و گمان [قوی] می‌کرد که هرگز بازگشتی نخواهد داشت (انشقاق/۱۰-۱۴).

[به دشمنان خدا گفته می‌شود:] شما از این‌که مبادا گوش، چشم‌ها و پوستتان بر ضدّ شما گواهی دهند، [گناهان خود را] پوشیده نمی‌داشتید لیکن گمان می‌کردید، خدا بسیاری از آن‌چه انجام می‌دهید را نمی‌داند. همین‌گونه بود گمان شما که درباره پروردگار خود، گمان می‌کردید. شما را هلاک کرد و از زیانکاران شدید (فصّلت/۲۲-۲۳). مجرمان، آتش را می‌بینند پس گمان [قوی] می‌کنند که در آن، افتادنی هستند و از آن راه گریزی نمی‌یابند (کهف/۵۳). [مشرکان] آن‌چه از پیش می‌خواندند، از آنان گم می‌شود و گمان می‌کنند که راه گریزی ندارند (فصّلت/۴۸).

شک، پنداشتن، تصور کردن، یقین

إَنَّ الظَّنَّ لاَ يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا (یونس/۳۶؛ نجم/۲۸)

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ … وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ (حجرات/۱۲)

هُوَ الَّذِي يُسَيِّرُكُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ حَتَّى إِذَا كُنتُمْ فِي الْفُلْكِ وَ جَرَيْنَ بِهِم بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ وَ فَرِحُواْ بِهَا جَاءتْهَا رِيحٌ عَاصِفٌ وَ جَاءهُمُ الْمَوْجُ مِن كُلِّ مَكَانٍ وَ ظَنُّواْ أَنَّهُمْ أُحِيطَ بِهِمْ دَعَوُاْ اللّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ لَئِنْ أَنجَيْتَنَا مِنْ هَذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ (یونس/۲۲)

وَ لَئِنْ أَذَقْنَاهُ رَحْمَةً مِّنَّا مِن بَعْدِ ضَرَّاء مَسَّتْهُ لَيَقُولَنَّ هَذَا لِي وَ مَا أَظُنُّ السَّاعَةَ قَائِمَةً (فصّلت/۵۰) وَ قَالُوا (الکافرون) مَا هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَ نَحْيَا وَ مَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ وَمَا لَهُم بِذَلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ (جاثیه/۲۴) وَ إِذَا قِيلَ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ السَّاعَةُ لَا رَيْبَ فِيهَا قُلْتُم مَّا نَدْرِي مَا السَّاعَةُ إِن نَّظُنُّ إِلَّا ظَنًّا وَ مَا نَحْنُ بِمُسْتَيْقِنِينَ (جاثیه/۳۲) وَ مَا ظَنُّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لاَ يَشْكُرُونَ (یونس/۶۰) وَيْلٌ لِّلْمُطَفِّفِينَ* الَّذِينَ إِذَا اكْتَالُواْ عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ* وَ إِذَا كَالُوهُمْ أَو وَّزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ* أَلَا يَظُنُّ أُولَئِكَ أَنَّهُم مَّبْعُوثُونَ*  لِيَوْمٍ عَظِيمٍ (مطفّفین/۱-۵)

إِنَّ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ لَيُسَمُّونَ الْمَلَائِكَةَ تَسْمِيَةَ الْأُنثَى* وَ مَا لَهُم بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِن يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا  (نجم/۲۷-۲۸)

[الخاشعون] الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلاَقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَيْهِ رَاجِعُونَ (بقره/۴۶)

إِنَّمَا مَثَلُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا كَمَاء أَنزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاء فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الأَرْضِ مِمَّا يَأْكُلُ النَّاسُ وَ الأَنْعَامُ حَتَّىَ إِذَا أَخَذَتِ الأَرْضُ زُخْرُفَهَا وَ ازَّيَّنَتْ وَ ظَنَّ أَهْلُهَا أَنَّهُمْ قَادِرُونَ عَلَيْهَآ أَتَاهَا أَمْرُنَا لَيْلًا أَوْ نَهَارًا فَجَعَلْنَاهَا حَصِيدًا كَأَن لَّمْ تَغْنَ بِالأَمْسِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ (یونس/۲۴)

فَإِن طَلَّقَهَا فَلاَ تَحِلُّ لَهُ مِن بَعْدُ حَتَّىَ تَنكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ فَإِن طَلَّقَهَا فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَن يَتَرَاجَعَا إِن ظَنَّا أَن يُقِيمَا حُدُودَ اللّهِ وَ تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ يُبَيِّنُهَا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ (بقره/۲۳۰)

الظّن– الاقوام، حَتَّى إِذَا اسْتَيْأَسَ الرُّسُلُ وَ ظَنُّواْ أَنَّهُمْ قَدْ كُذِبُواْ جَاءهُمْ نَصْرُنَا فَنُجِّيَ مَن نَّشَاء وَ لاَ يُرَدُّ بَأْسُنَا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِينَ (یوسف/۱۱۰)

فَقَالَ الْمَلأُ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن قِوْمِهِ مَا نَرَاكَ إِلاَّ بَشَرًا مِّثْلَنَا وَ مَا نَرَاكَ اتَّبَعَكَ إِلاَّ الَّذِينَ هُمْ أَرَاذِلُنَا بَادِيَ الرَّأْيِ وَ مَا نَرَى لَكُمْ عَلَيْنَا مِن فَضْلٍ بَلْ نَظُنُّكُمْ كَاذِبِينَ (هود/۲۷)

قَالَ الْمَلأُ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن قَوْمِهِ إِنَّا لَنَرَاكَ فِي سَفَاهَةٍ وِ إِنَّا لَنَظُنُّكَ مِنَ الْكَاذِبِينَ (اعراف/۶۶)

إِذْ قَالَ [ابراهیم] لِأَبِيهِ وَ قَوْمِهِ مَاذَا تَعْبُدُونَ* أَئِفْكًا آلِهَةً دُونَ اللَّهِ تُرِيدُونَ* فَمَا ظَنُّكُم بِرَبِّ الْعَالَمِينَ (صافّات/۸۵-۸۷)

وَ قَالَ [یوسف] لِلَّذِي ظَنَّ أَنَّهُ نَاجٍ مِّنْهُمَا اذْكُرْنِي عِندَ رَبِّكَ فَأَنسَاهُ الشَّيْطَانُ ذِكْرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِي السِّجْنِ بِضْعَ سِنِينَ (یوسف/۴۲)

[قال قوم شعیب] وَ مَا أَنتَ إِلَّا بَشَرٌ مِّثْلُنَا وَ إِن نَّظُنُّكَ لَمِنَ الْكَاذِبِينَ (شعراء/۱۸۶)

وَ اسْتَكْبَرَ هُوَ (فرعون) وَ جُنُودُهُ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ إِلَيْنَا لَا يُرْجَعُونَ (قصص/۳۹) وَ لَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى تِسْعَ آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ فَاسْأَلْ بَنِي إِسْرَائِيلَ إِذْ جَاءهُمْ فَقَالَ لَهُ فِرْعَونُ إِنِّي لَأَظُنُّكَ يَا مُوسَى مَسْحُورًا* قَالَ لَقَدْ عَلِمْتَ مَا أَنزَلَ هَؤُلاء إِلاَّ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضِ بَصَآئِرَ وَ إِنِّي لَأَظُنُّكَ يَا فِرْعَونُ مَثْبُورًا (اسراء/۱۰۱-۱۰۲) وَ قَالَ فِرْعَوْنُ يَا هَامَانُ ابْنِ لِي صَرْحًا لَّعَلِّي أَبْلُغُ الْأَسْبَابَ* أَسْبَابَ السَّمَاوَاتِ فَأَطَّلِعَ إِلَى إِلَهِ مُوسَى وَ إِنِّي لَأَظُنُّهُ كَاذِبًا وَ كَذَلِكَ زُيِّنَ لِفِرْعَوْنَ سُوءُ عَمَلِهِ وَ صُدَّ عَنِ السَّبِيلِ وَ مَا كَيْدُ فِرْعَوْنَ إِلَّا فِي تَبَابٍ (غافر/۳۶-۳۷) فَأَوْقِدْ لِي يَا هَامَانُ عَلَى الطِّينِ فَاجْعَل لِّي صَرْحًا لَّعَلِّي أَطَّلِعُ إِلَى إِلَهِ مُوسَى وَ إِنِّي لَأَظُنُّهُ مِنَ الْكَاذِبِينَ (قصص/۳۸) وَ إِذ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ كَأَنَّهُ ظُلَّةٌ وَ ظَنُّواْ أَنَّهُ وَاقِعٌ بِهِمْ خُذُواْ مَا آتَيْنَاكُم بِقُوَّةٍ وَ اذْكُرُواْ مَا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (اعراف/۱۷۱)

وَ هَلْ أَتَاكَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرَابَ* … قَالَ [داوود] لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤَالِ نَعْجَتِكَ إِلَى نِعَاجِهِ وَ إِنَّ كَثِيرًا مِّنْ الْخُلَطَاء لَيَبْغِي بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَ قَلِيلٌ مَّا هُمْ وَ ظَنَّ دَاوُودُ أَنَّمَا فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ رَاكِعًا وَ أَنَابَ (ص/۲۱-۲۴)

فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ (طالوت) وَ الَّذِينَ آمَنُواْ مَعَهُ قَالُواْ لاَ طَاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجَالُوتَ وَ جُنودِهِ قَالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلاَقُو اللّهِ كَم مِّن فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللّهِ وَ اللّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ (بقره/۲۴۹)

وَ ذَا النُّونِ إِذ ذَّهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَن لَّن نَّقْدِرَ عَلَيْهِ فَنَادَى فِي الظُّلُمَاتِ أَن لَّا إِلَهَ إِلَّا أَنتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنتُ مِنَ الظَّالِمِينَ (انبیاء/۸۷)

وَ إِنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُواْ فِيهِ (مسیح) لَفِي شَكٍّ مِّنْهُ مَا لَهُم بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلاَّ اتِّبَاعَ الظَّنِّ وَ مَا قَتَلُوهُ يَقِينًا  (نساء/۱۵۷)

وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ (قوم سبأ) إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِيقًا مِّنَ الْمُؤْمِنِينَ (سبأ/۲۰)

وَ دَخَلَ [رجل له جنتین] جَنَّتَهُ وَ هُوَ ظَالِمٌ لِّنَفْسِهِ قَالَ مَا أَظُنُّ أَن تَبِيدَ هَذِهِ أَبَدًا* وَ مَا أَظُنُّ السَّاعَةَ قَائِمَةً وَ لَئِن رُّدِدتُّ إِلَى رَبِّي لَأَجِدَنَّ خَيْرًا مِّنْهَا مُنقَلَبًا (کهف/۳۵-۳۶)

وَ إِن تُطِعْ أَكْثَرَ مَن فِي الأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَن سَبِيلِ اللّهِ إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ (انعام/۱۱۶) مَن كَانَ يَظُنُّ أَن لَّن يَنصُرَهُ (النّبی) اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ فَلْيَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَى السَّمَاء ثُمَّ لِيَقْطَعْ فَلْيَنظُرْ هَلْ يُذْهِبَنَّ كَيْدُهُ مَا يَغِيظُ (حج/۱۵)

وَ مَا خَلَقْنَا السَّمَاء وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَيْنَهُمَا بَاطِلًا ذَلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا (ص/۲۷)

سَيَقُولُ الَّذِينَ أَشْرَكُواْ لَوْ شَاء اللّهُ مَا أَشْرَكْنَا وَ لاَ آبَاؤُنَا وَ لاَ حَرَّمْنَا مِن شَيْءٍ كَذَلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِم حَتَّى ذَاقُواْ بَأْسَنَا قُلْ هَلْ عِندَكُم مِّنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا إِن تَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنْ أَنتُمْ إَلاَّ تَخْرُصُونَ (انعام/۱۴۸) أَلا إِنَّ لِلّهِ مَن فِي السَّمَاوَات وَ مَن فِي الأَرْضِ وَ مَا يَتَّبِعُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ شُرَكَاء إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ (یونس/۶۶) قُلْ هَلْ مِن شُرَكَآئِكُم مَّن يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ قُلِ اللّهُ يَهْدِي لِلْحَقِّ أَفَمَن يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَن يُتَّبَعَ أَمَّن لاَّ يَهِدِّي إِلاَّ أَن يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ* وَ مَا يَتَّبِعُ أَكْثَرُهُمْ إِلاَّ ظَنًّا إَنَّ الظَّنَّ لاَ يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا إِنَّ اللّهَ عَلَيمٌ بِمَا يَفْعَلُونَ (یونس/۳۵-۳۶) إِنْ هِيَ  (اصنام) إِلَّا أَسْمَاء سَمَّيْتُمُوهَا أَنتُمْ وَ آبَاؤُكُم مَّا أَنزَلَ اللَّهُ بِهَا مِن سُلْطَانٍ إِن يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ مَا تَهْوَى الْأَنفُسُ وَ لَقَدْ جَاءهُم مِّن رَّبِّهِمُ الْهُدَى (نجم/۲۳)

سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَ أَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا … بَلْ ظَنَنتُمْ أَن لَّن يَنقَلِبَ الرَّسُولُ وَ الْمُؤْمِنُونَ إِلَى أَهْلِيهِمْ أَبَدًا وَ زُيِّنَ ذَلِكَ فِي قُلُوبِكُمْ وَ ظَنَنتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَ كُنتُمْ قَوْمًا بُورًا (فتح/۱۱-۱۲) هُوَ الَّذِي أَنزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ … وَ يُعَذِّبَ الْمُنَافِقِينَ وَ الْمُنَافِقَاتِ وَ الْمُشْرِكِينَ وَ الْمُشْرِكَاتِ الظَّانِّينَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَيْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ سَاءتْ مَصِيرًا (فتح/۴-۶) ثُمَّ أَنزَلَ عَلَيْكُم مِّن بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُّعَاسًا يَغْشَى طَآئِفَةً مِّنكُمْ وَ طَآئِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ يَقُولُونَ هَل لَّنَا مِنَ الأَمْرِ مِن شَيْءٍ قُلْ إِنَّ الأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّهِ (آل‌عمران/۱۵۴) إِذْ جَاؤُوكُم مِّن فَوْقِكُمْ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنكُمْ وَ إِذْ زَاغَتْ الْأَبْصَارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا* هُنَالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَ زُلْزِلُوا زِلْزَالًا شَدِيدًا (احزاب/۱۰-۱۱) وَ عَلَى الثَّلاَثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُواْ حَتَّى إِذَا ضَاقَتْ عَلَيْهِمُ الأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَ ضَاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنفُسُهُمْ وَ ظَنُّواْ أَن لاَّ مَلْجَأَ مِنَ اللّهِ إِلاَّ إِلَيْهِ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُواْ إِنَّ اللّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ (توبه/۱۱۸)

لَوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ (افک) ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِنَاتُ بِأَنفُسِهِمْ خَيْرًا وَ قَالُوا هَذَا إِفْكٌ مُّبِينٌ (نور/۱۲)

هُوَ الَّذِي أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِن دِيَارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ مَا ظَنَنتُمْ أَن يَخْرُجُوا وَ ظَنُّوا أَنَّهُم مَّانِعَتُهُمْ حُصُونُهُم مِّنَ اللَّهِ فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا وَ قَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُم بِأَيْدِيهِمْ وَ أَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الْأَبْصَارِ (حشر/۲) وَ مِنْهُمْ (الیهود) أُمِّيُّونَ لاَ يَعْلَمُونَ الْكِتَابَ إِلاَّ أَمَانِيَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاَّ يَظُنُّونَ (بقره/۷۸)

[قال نفر من الجن] أَنَّا ظَنَنَّا أَن لَّن تَقُولَ الْإِنسُ وَ الْجِنُّ عَلَى اللَّهِ كَذِبًا* وَ أَنَّهُ كَانَ رِجَالٌ مِّنَ الْإِنسِ يَعُوذُونَ بِرِجَالٍ مِّنَ الْجِنِّ فَزَادُوهُمْ رَهَقًا * وَ أَنَّهُمْ ظَنُّوا كَمَا ظَنَنتُمْ أَن لَّن يَبْعَثَ اللَّهُ أَحَدًا (جنّ/۵-۷) وَ أَنَّا ظَنَنَّا أَن لَّن نُّعجِزَ اللَّهَ فِي الْأَرْضِ وَ لَن نُّعْجِزَهُ هَرَبًا (جنّ/۱۲)

كَلَّا إِذَا بَلَغَتْ التَّرَاقِيَ* وَ قِيلَ مَنْ رَاقٍ* وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ (قیامت/۲۶-۲۸)

الظّن- القیامة، يَوْمَ يَدْعُوكُمْ فَتَسْتَجِيبُونَ بِحَمْدِهِ وَ تَظُنُّونَ إِن لَّبِثْتُمْ إِلاَّ قَلِيلًا  (اسراء/۵۲)

فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ فَيَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَؤُوا كِتَابِيهْ* إِنِّي ظَنَنتُ أَنِّي مُلَاقٍ حِسَابِيهْ (حاقّه/۱۹-۲۰) وَ أَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ وَرَاء ظَهْرِهِ* فَسَوْفَ يَدْعُو ثُبُورًا* وَ يَصْلَى سَعِيرًا* إِنَّهُ كَانَ فِي أَهْلِهِ مَسْرُورًا* إِنَّهُ ظَنَّ أَن لَّن يَحُورَ (انشقاق/۱۰-۱۴)

[یقال لاعداء الله] وَ مَا كُنتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ يَشْهَدَ عَلَيْكُمْ سَمْعُكُمْ وَ لَا أَبْصَارُكُمْ وَ لَا جُلُودُكُمْ وَلَكِن ظَنَنتُمْ أَنَّ اللَّهَ لَا يَعْلَمُ كَثِيرًا مِّمَّا تَعْمَلُونَ* وَ ذَلِكُمْ ظَنُّكُمُ الَّذِي ظَنَنتُم بِرَبِّكُمْ أَرْدَاكُمْ فَأَصْبَحْتُم مِّنْ الْخَاسِرِينَ (فصّلت/۲۲-۲۳) وَ رَأَى الْمُجْرِمُونَ النَّارَ فَظَنُّوا أَنَّهُم مُّوَاقِعُوهَا وَ لَمْ يَجِدُوا عَنْهَا مَصْرِفًا (کهف/۵۳) وَ ضَلَّ عَنْهُم (المشرکین) مَّا كَانُوا يَدْعُونَ مِن قَبْلُ وَ ظَنُّوا مَا لَهُم مِّن مَّحِيصٍ (فصّلت/۴۸)