جبر و اختیار، عمل از روی اراده و آگاهی و بدون آن، این مفهوم با آیاتی که این معنا را دارد آمده است.
چکیده: همۀ کارها به دست خداست. اوست که زنده می‌کند و می‌میراند. اگر خدا می‌خواست همه را به اجبار هدایت می‌کرد ولی او به انسان دو راه خیر و شر را نشان داد. پیامبر حقیقت را از سوی پروردگار برای آنها آورد. پس هر کس هدایت شود و کار شایسته کند به سود خود اوست و هر کس گمراه شود و بدی کند به زیان اوست. خدا بر مردم ستم نمی‌کند ولی مردم به خودشان ستم می‌کنند. پس هر کس ایمان آورد و از خدا پیروی کرد، خدا او را هدایت می‌کند و هر کس کافر شد و به آیات او ایمان نیاورد خدا او را گمراه می‌کند.
همۀ کارها به دست خداست (رعد/۳۱). پروردگار هر چه را بخواهد، می‌آفریند. اختیار می‌کند و آنها اختیاری ندارند (قصص/۶۸). خدا زنده می‌کند، می‌میراند و بازگشت شما به سوی اوست (یونس/۵۶). اوست که شما را زنده می‌کند سپس شما را می‌میراند و دوباره زنده می‌کند (حج/۶۶). هر نفسی، چشندۀ مرگ است (آل‌عمران/۱۸۵). هنگامی که جان به گلو می‌رسد چرا جان را برنمی‌گردانید اگر راست می‌گویید (واقعه/۸۳،۸۷).
هر کس در آسمان‌ها و زمین است خواه و ناخواه تسلیم اوست و تنها به سوی او بازگردانده می‌شوند (آل‌عمران/۸۳). هر کس در آسمان‌ها و زمین است و سایه‌هایشان، بامدادان و شامگاهان خواه و ناخواه برای خدا سجده می‌کنند (رعد/۱۵). خداست که تنگدستی و توانگری پدید می‌آورد (بقره/۲۴۵). اهلِ زمین پنداشتند که بر آن قدرت دارند. شبی یا روزی فرمان ما می‌رسد و آن را چنان درو می‌کند که گویی دیروز وجود نداشته است (یونس/۲۴).
خداوند به او [انسان] دو راه [خیر و شر] را نشان داد (بلد/۱۰). پلیدکاری و پرهیزگاری نفس را به او الهام کرد. هر کس آن را پاک گردانید، قطعاً رستگار شد و هر کس آن را آلوده ساخت قطعاً محروم گشته است (شمس/۸-۱۰) در دین اکراهی نیست. راه از بیراهه آشکار شده است. پس هر کس که به طاغوت کفر ورزد و به خدا ایمان آورد به محکم‌ترین دستاویز چنگ زده است که هرگز گسستنی نیست (بقره/۲۵۶).
ما راه را به او [انسان] نشان دادیم یا سپاسگزار است و یا کفران می‌کند (انسان/۳). بگو، حق از پروردگار شماست پس هر که خواهد ایمان آورد و هر که خواهد کافر شود که ما برای ستمکاران آتشی آماده کرده‌ایم که سراپرده‌اش بر آنان احاطه دارد و اگر فریادخواهی کنند، با آبی چون مسِّ ذوب‌شده که چهره‌ها را بریان می‌کند، فریادرسی می‌شوند. چه بد نوشیدنی و چه بد آسایشگاهی است (کهف/۲۹). این [آیات] مایۀ تذکر است پس هر که خواهد از آن پند گیرد (مدثّر/۵۴-۵۵؛ عبس/۱۱-۱۲) و تا خدا نخواهد از آن پند نگیرند (مدثّر/۵۶). مسلماً این [آیات] مایۀ تذکر است پس هر که خواهد راهی به سوی پرودگار خویش پیش گیرد. شما نمی‌خواهید مگر آن‌که خدا بخواهد (انسان/۲۹-۳۰). این [آیات] جز تذکاری برای جهانیان نیست. برای هر کس از شما که بخواهد راست و مستقیم شود و شما نمی‌خواهید مگر آن‌که خدا، پروردگار جهانیان بخواهد (تکویر/۲۷-۲۹). بگو، ای مردم، حق از سوی پروردگارتان برای شما آمده است. هر کس هدایت شود به سود خود هدایت می‌شود و هر کس گمراه گردد به زیان خود گمراه می‌گردد و من بر شما نگهبان نیستم (یونس/۱۰۸). هر کس ستمی بر دوش کشد نومید گردد و هر کس کار شایسته کند در حالی که مومن باشد از هیچ ستم و کاستی نمی‌هراسد (طه/۱۱۱-۱۱۲). هر که کفر ورزد کفرش به زیان اوست و کسانی که کار شایسته کنند به سود خودشان آماده می‌کنند (روم/۴۴). هر که کار شایسته کند به سود اوست و هر که بدی کند به زیان اوست (جاثیه/۱۵).
اگر رهنمودی از من به شما رسید، کسانی که از رهنمود من پیروی کنند نه بیمی دارند و نه اندوهگین می‌شوند و آنان که کافر شدند و آیات ما را دروغ شمردند، اهل آتش هستند و در آن جاودانه‌‌اند (بقره/۳۸-۳۹). کسانی که از رهنمود من پیروی کنند، نه گمراه می‌گردند و نه در رنج می‌افتند. هر که از یاد من روی گرداند، بی‌گمان زندگی تنگی خواهد داشت و روز قیامت او را نابینا محشور خواهیم کرد (طه/۱۲۳-۱۲۴). به زودی کسانی را که در زمین به ناحق تکبّر می‌ورزند، از آیات خود رویگردان می‌کنم. اگر همۀ آیات را ببینند، به آن ایمان نمی‌آورند. اگر راه رشد را ببینند، آن را برنمی‌گزینند. اگر راه ضلالت را ببینند، آن را پیش می‌گیرند. این از آن روست که آیات ما را دروغ شمردند و همواره از آن غفلت می‌ورزند (اعراف/۱۴۶). حجّت‌هایی از سوی پروردگارتان برای شما آمده است پس هر که به دیدۀ بصیرت بنگرد، به سود اوست و هر کس از سر بصیرت ننگرد به زیان اوست (انعام/۱۰۴). هر که کِشت آخرت را بخواهد برای او در کِشته‌اش می‌افزاییم. کسی که کِشت دنیا را بخواهد از آن به او می‌دهیم و در آخرت بهره‌ای نخواهد داشت (شوری/۲۰).
اگر خدا می‌خواست، همۀ مردم را [به اجبار] امّتی واحد قرار می‌داد ولی آنها پیوسته در اختلاف هستند (هود/۱۱۸). اگر خدا می‌خواست، آنها را امّت واحد قرار می‌داد ولی او [آنها را مختار ساخت تا] هر که را بخواهد به رحمت خویش در‌آورد (شوری/۸). اگر خدا می‌خواست، شما را امّت واحد قرار می‌داد ولی [خواست] تا شما را در آن‌چه به شما داده است، بیازماید (مائده/۴۸). اگر خدا می‌خواست، شما را امّتی واحد قرار می‌داد اما هر که را بخواهد گمراه می‌کند و هر که را بخواهد هدایت می‌کند (نحل/۹۳). اگر خدا می‌خواست، همۀ شما را [به اجبار] هدایت می‌کرد (انعام/۱۴۹؛ نحل/۹؛ رعد/۳۱). اگر می‌خواستیم، به هر کسی هدایتش را می‌دادیم. لیکن این سخن من محقّق شده است که بی‌گمان جهنّم را از همۀ جنیان و آدمیان پر خواهم کرد (سجده/۱۳). آنان که به سخن گوش می‌دهند و بهترین آن را پیروی می‌کنند، اینان هستند که خدا هدایتشان کرده و خردمندان هستند (زمر/۱۸). اگر خدا می‌خواست کسانی که پس از پیامبران بودند و بعد از آن حجّت‌ها به آنها رسید با هم جنگ نمی‌کردند ولی اختلاف کردند. پس برخی از آنها ایمان آوردند و برخی کافر شدند و اگر خدا می‌خواست با یکدیگر جنگ نمی‌کردند امّا خدا آن‌چه بخواهد انجام می‌دهد (بقره/۲۵۳).
هر چه می‌خواهید انجام دهید زیرا خدا به آن‌چه می‌کنید بیناست (فصّلت/۴۰). در حقیقت خداوند [سرنوشت] هیچ قومی را تغییر نمی‌دهد مگر این‌که آنان خود وضع خود را تغییر دهند (رعد/۱۱). خداوند هیچ‌گاه نعمتی را که به قومی ارزانی داشته است تغییر نمی‌دهد مگر این‌که آنها وضع خود را تغییر دهند (انفال/۵۳).
ای مردم، این پیامبر، حقیقت را از سوی پروردگارتان برای شما آورده است پس ایمان آورید زیرا برای شما بهتر است و اگر کافر شوید [بدانید] آن‌چه در آسمان‌ها و زمین است از آن خداست (نساء/۱۷۰). برای هر یک [از مومن و کافر] بر حسب آن‌چه انجام داده‌اند، درجاتی است. تا [خدا] اعمال آنها را تمام بدهد و آنان مورد ستم قرار نخواهند گرفت. آن روز آنهایی را که کفر ورزیده‌اند بر آتش عرضه می‌شوند. [به آنان می‌گویند:] نعمت‌های پاکیزۀ خود را در زندگی دنیایتان صرف کردید و از آنها برخوردار شدید و به سبب آن‌که نافرمانی می‌کردید به عذاب خفّت بار کیفر می‌یابید (احقاف/۱۹-۲۰)
خداوند هیچ ستمی بر جهانیان نمی‌خواهد (آل‌عمران/۱۰۸). او بر مردم هیچ ستمی نمی‌کند لیکن مردم به خود ستم می‌کنند (یونس/۴۴). هیچ مصیبتی جز به اذن خدا نرسد (تغابن/۱۱). هر مصیبتی به شما برسد، دستاورد خود شماست (شوری/۳۰). خداوند هر که را بخواهد می‌آمرزد و هر که را بخواهد عذاب می‌کند (مائده/۱۸). اگر شکرگزاری کنید و ایمان آورید، خدا می‌خواهد با عذاب کردن شما چه کند (نساء/۱۴۷)؟ [پاداش و کیفر] به دلخواه شما و اهل کتاب نیست. هر کس بدی کند در برابر آن کیفر می‌بیند و جز خدا برای خود سرپرست و یاوری نمی‌یابد (نساء/۱۲۳). هر که را خدا بخواهد، به رحمت خود درمی‌آورد و برای ستمکاران عذابی دردناک آماده کرده است (انسان/۳۱).
کسی که ایمان آورد، خداوند دلش را هدایت می‌کند (تغابن/۱۱). خدا به وسیلۀ [قرآن] هر که را از خشنودی او پیروی کند، به راه‌های سلامت هدایت می‌کند و به اجازۀ خود، آنان را از تاریکی‌ها به سوی روشنایی‌ها بیرون می‌برد و به راهی راست هدایت می‌کند (مائده/۱۶).
خداوند کسانی را که به آیات او ایمان ندارند، هدایت نخواهد کرد (نحل/۱۰۴). او گروه کافران را هدایت نمی‌کند (توبه/۳۷؛ نحل/۱۰۷). کافران کسانی هستند که خدا بر دل‌ها و گوش و دیدگان آنها مهر نهاده است و آنان غافلان هستند (نحل/۱۰۸). بی‌گمان خدا کسانی که کافر شدند و ستم کردند را هرگز نخواهد بخشید و آنها را به هیچ راهی هدایت نمی‌کند مگر به راه دوزخ که جاودانه در آن خواهند ماند و این بر خدا آسان است (نساء/۱۶۸-۱۶۹). اگر نشانه‌ای برای آنها بیاوری، آنان که کفر ورزیده‌اند، حتماً خواهند گفت: شما جز بر باطل نیستید. این‌گونه خدا بر دلهای کسانی که آگاهی ندارند، مهر می‌نهد (روم/۵۸-۵۹).
خداوند گروهی را هدایت کرد و گروهی گمراهی بر آنان محقّق شده است زیرا آنها شیاطین را به جای خدا سرپرست خود گرفته‌اند و می‌پندارند که هدایت یافته‌اند (اعراف/۳۰).
خدا هر که را بخواهد گمراه می‌کند و هر که را بخواهد راهنمایی می‌کند (ابراهیم/۴). او هر که را بخواهد به راه راست هدایت می‌کند (یونس/۲۵). او به خواست خود کسانی را که ایمان آوردند به حقیقت چیزی که مورد اختلاف آنها بود، هدایت کرد. او هر که را بخواهد به راه راست هدایت می‌کند (بقره/۲۱۳). به راستی بدترین جنبندگان نزد خدا، ناشنوایان گنگی هستند که تعقّل نمی‌کنند. اگر خدا در آنان خیری می‌یافت قطعاً آنان را شنوا می‌ساخت. اگر هم آنها را شنوا می‌کرد، قطعاً روی می‌گرداندند و برمی‌گشتند (انفال/۲۲-۲۳). هر که را خدا هدایت کند، او هدایت یافته است (اسراء/۹۷؛ کهف/۱۷). هر که را خدا گمراه کند، هرگز برای او سرپرست و راهنمایی نخواهی یافت (کهف/۱۷). هرگز برای او راهی نخواهی یافت (نساء/۱۴۳) و برای او هدایت‌کننده‌ای نیست (اعراف ۱۸۶). هر که را خدا گمراه کند، هرگز برای آنان در برابر خدا دوستانی نمی‌یابی و روز قیامت آنها را به رو درافتاده، کور، لال و کر محشور می‌کنیم. جایگاه آنها جهنّم است. هرگاه شعلۀ آن فرونشیند، شعله‌ای برای آنها می‌افزاییم (اسراء/۹۷). اگر خدا می‌خواست مشرکان شرک نمی‌آوردند (انعام/۱۰۷).
هر که را خدا بخواهد هدایت کند، سینۀ او را برای اسلام می‌گشاید و هر که را بخواهد گمراه کند، سینه‌اش را تنگ می‌گرداند. چنان‌که گویی در آسمان بالا می‌رود. این‌گونه خدا پلیدی را بر کسانی که ایمان نمی‌آورند، قرار می‌دهد (انعام/۱۲۵).
در حقیقت شیطان بر بندگان من تسلّطی ندارد مگر کسانی از گمراهان که از او پیروی کنند (حجر/۴۲). ابلیس هیچ گونه تسلّطی بر آنها نداشت مگر برای این‌که ما کسانی را که به آخرت ایمان دارند، از کسانی که دربارۀ آن تردید دارند، معلوم سازیم (سبأ/۲۱). بر شیطان مقرر شده که هر کس او را سرپرست بگیرد، قطعاً او را گمراه می‌کند و به عذاب آتش می‌کشاند (حج/۴). همنشین آن‌که با خدا، خدایی دیگر نهاد، گفت: من او را به سرکشی وانداشته‌ام بلکه او خود در گمراهی ژرفی بود (ق/۲۷). [در آن روز پیشوایان ستمکار به پیروان خود می‌گویند:] ما بر شما هیچ تسلّطی نداشتیم، بلکه شما خود مردمی طغیانگر بودید (صافّات/۳۰). [روز قیامت] ضعیفان به گردن‌کشان می‌گویند: ما پیروان شما بودیم. آیا شما چیزی از عذاب خدا را از ما دور می‌کنید؟ می‌گویند: اگر خدا ما را هدایت کرده بود، قطعاً شما را هدایت می‌کردیم. چه بی‌تابی کنیم، چه صبر کنیم، برای ما یکسان است. راه گریزی برای ما نیست (ابراهیم/۲۱).
به فرشتگان فرمودیم: برای آدم سجده کنید پس همه سجده کردند جز ابلیس (بقره/۳۴؛ حجر/۳۰-۳۱؛ اعراف/۱۱؛ اسراء/۶۱؛ کهف/۵۰؛ طه/۱۱۶؛ ص/۷۳-۷۴). خدا به آدم فرمود: تو و همسرت در آن باغ جای گیرید. در آن از هر جا که می‌خواهید، فراوان بخورید امّا به این درخت نزدیک نشوید زیرا از ستمکاران خواهید شد (بقره/۳۵؛ اعراف/۱۹). پس شیطان آن دو را با فریب به سقوط کشانید پس هنگامی که از آن درخت چشیدند، برهنگی‌هایشان بر آنها آشکار شد و آنها شروع کردند برگ‌های بهشت را بر خود بچسبانند. پروردگارشان بر آنها ندا داد مگر شما را از آن درخت منع نکردم و به شما نگفتم که بی‌گمان شیطان برای شما دشمنی آشکار است (اعراف/۲۲)؟
[نوح] گفت: ای قوم من، به من بگویید اگر از جانب پروردگارم دلیلی روشن داشته باشم و او از نزد خود رحمتی به من داده باشد که بر شما پوشیده است، آیا ما می‌توانیم شما را به قبول آن وادار کنیم در حالی که از آن کراهت دارید (هود/۲۸)؟ تنها خداست که اگر بخواهد آن [عذاب] را برای شما می‌آورد. شما عاجز کنندۀ [او] نیستید. اگر من بخواهم برای شما خیرخواهی کنم، چنانچه خدا بخواهد شما را گمراه کند ، خیرخواهی من برای شما سودی نخواهد داشت. او پروردگار شماست و فقط به سوی او بازگردانده می‌شوید (هود/۳۳-۳۴).
همانا نوح و ابراهیم را فرستادیم و در میان فرزندان آنها نبوّت و کتاب قرار دادیم. پس برخی از آنها هدایت شدند و بسیاری از آنان نافرمان بودند (حدید/۲۶).
قوم ثمود را هدایت کردیم و آنان کوردلی را بر هدایت ترجیح دادند. پس به آن‌چه مرتکب شدند صاعقۀ عذاب خفت‌آور آنها را فراگرفت و کسانی را که ایمان آورده بودند و تقوا داشتند، نجات دادیم (فصّلت/۱۷-۱۸).
قوم موسی به او گفتند: از پروردگارت بخواه تا بر ما روشن کند که آن چگونه باشد؟ چون این گاو بر ما مشتبه شده است. اگر خدا بخواهد ما قطعاً هدایت خواهیم یافت (بقره/۷۰). بنی‌اسرائیل را به سزای پیمان شکنی، لعنت کردیم و دلها‌یشان را سخت گردانیدیم، به طوری که کلمات را از جای خود تحریف می‌کردند و بخشی از آن‌چه به آن اندزر داده شده بودند را از یاد بردند (مائده/۱۳). آنها را برای پیمان‌شکنی، انکار آیات خدا، کشتن پیامبران به ناحق و گفتارشان که گفتند دلهای ما در غلاف است [لعنت کردیم]. خدا به سبب کفرشان بر دلهای آنها مهر زد. پس جز عدّۀ اندکی ایمان نمی‌آورند و نیز به سزای کفر آنها و آن تهمت بزرگی که به مریم زدند و گفتۀ ایشان که ما مسیح، عیسی بن مریم، پیامبر خدا را کشتیم و … (نساء/۱۵۵-۱۵۷). بگو، اگر خدا بخواهد مسیح پسر مریم و مادر او و همۀ آنان که روی زمین هستند را هلاک کند، کسی در برابر او چه اختیاری دارد (مائده/۱۷)؟
سلیمان گفت: هر کس سپاس گزارد تنها به سود خود سپاس می‌گزارد و هر کس ناسپاسی کند، بی‌گمان پروردگارم بی‌نیاز و بخشنده است (نمل/۴۰).
ما به لقمان این حکمت را آموختیم که برای خدا شکر کن. هر کس شکر کند، تنها به سود خود شکر می‌کند و هر که کفران کند خدا بی‌نیاز ستوده است (لقمان/۱۲).
[مرد مومن به دوست باغدار کافر خود گفت:] چرا وقتی داخل باغ شدی نگفتی، آن‌چه خدا بخواهد [همان می‌شود] و هیچ نیرویی جز از سوی خدا نیست (کهف/۳۹) ؟
در هیچ کاری نگو من فردا آن را انجام خواهم داد. [بگو]، مگر آن که خدا بخواهد (کهف/۲۳،۲۴). بگو، هرگز به ما جز آن‌چه خدا برای ما مقرّر داشته است، نمی‌رسد (توبه/۵۱). بگو، من برای خود اختیار سود و زیانی را ندارم مگر آن‌چه خدا بخواهد (یونس/۴۹).
به اهلِ‌کتاب و درس‌ناخواندگان [مشرکان]، بگو، آیا شما تسلیم شدید؟ پس اگر تسلیم شدند هدایت یافته‌اند و اگر روی گرداندند، بی گمان بر تو جز پیام رسانی نیست (آل‌عمران/۲۰). کسانی که در کفر شتاب می‌کنند، تو را غمگین نسازند. آنان هرگز هیچ زیانی به خدا نمی‌رسانند. خدا می‌خواهد در آخرت هیچ بهره‌ای بر آنها قرار ندهد و عذابی بزرگ دارند (آل‌عمران/۱۷۶).
در حقیقت کسانی که فرمان پروردگارت بر آنها محقق شده است، ایمان نمی‌آورند، هر چند نشانه‌ای برای آنها بیاید (یونس/۹۶). این‌گونه سخن پروردگارت دربارۀ کسانی که نافرمانی کردند، به حقیقت پیوست که آنها ایمان نخواهند آورد (یونس/۳۳). اگر فرشتگان را به سوی آنها [مشرکان] می‌فرستادیم و مردگان با آنها سخن می‌گفتند و همه چیز را فوج فوج در برابر آنها گرد می‌آوردیم، باز ایمان نمی‌آوردند مگر این‌که خدا بخواهد. لیکن بیشتر آنها نمی‌دانند. بدین‌گونه خدا برای هر پیامبری دشمنانی از انس و جن قرار داد که برای فریب به یکدیگر سخنان فریبنده القا می‌کنند و اگر پروردگار می‌خواست چنین نمی‌کردند (انعام/۱۱۱-۱۱۲). اگر برای مردم نشانه‌ای بیاوری، کافران خواهند گفت: شما جز بر باطل نیستید. این‌گونه خدا بر دلهای کسانی که نمی‌دانند، مهر می‌نهد (روم/۵۸-۵۹). مشرکان گفتند: اگر خدا می‌خواست، نه ما و نه پدران ما به جای او چیزی را نمی‌پرستیدیم (نحل/۳۵) و شرک نمی‌آوردیم (انعام/۱۴۸) و چیزی را بدون [حکم] او حرام نمی‌کردیم. پیشینیان آنها نیز چنین کردند (انعام/۱۴۸؛ نحل/۳۵). هنگامی که به آنان گفته شود، از آن‌چه خدا به شما روزی داده، انفاق کنید، کسانی که کافر شده‌اند به آنان که ایمان آورده‌اند، می‌گویند: آیا کسی را طعام دهیم که اگر خدا می‌خواست او را اطعام می‌کرد؟ شما جز در گمراهی آشکاری نیستید (یس/۴۷). [معبودانِ] مشرکان برای بسیاری از مشرکان، کشتن فرزندان آنها را آراستند تا آنها را هلاک کنند و دین آنها را بر آنها مشتبه سازند. اگر خدا می‌خواست، چنین نمی‌کردند (انعام/۱۳۷).
بیم آن می‌رود که تو از این‌که مشرکان مومن نمی‌شوند، خود را هلاک کنی. اگر بخواهیم معجزه‌ای از آسمان بر آنها نازل می‌کنیم تا خاضعانه به آن گردن نهند (شعراء/۳-۴). تو مأمور اجبار آنان نیستی پس به وسیلۀ قرآن، هر که را از تهدید من می‌ترسد، پند ده (ق/۴۵). چنانچه اعراض آنها بر تو گران می‌آید پس اگر می‌توانی نقبی در زمین یا نردبانی در آسمان فراهم آور تا معجزه‌ای بر آنان بیاوری [ولی باز ایمان نمی‌آورند]. اگر خدا می‌خواست آنها را بر هدایت گرد می‌آورد (انعام/۳۵). آیا تو مردم را وادار می‌کنی که ایمان آورند؟ اگر پروردگارت می‌خواست همۀ کسانی که روی زمین هستند، یکسر ایمان می‌آوردند. هیچ‌کس را نرسد که جز به اذن خدا ایمان آورد. خدا برای کسانی که نمی‌اندیشند پلیدی را قرار می دهد (یونس/۹۹-۱۰۰).
بگو، خدا را می‌پرستم در حالی که دینم را برای او خالص کرده‌ام پس هر چه را می‌خواهید غیر از او بپرستید (زمر/۱۴-۱۵). اگر گمراه شوم تنها به زیان خود گمراه شده‌ام و اگر هدایت یابم به خاطر آن است که پروردگارم به سوی من وحی می‌کند (سبأ/۵۰).
هنگامی که فرشتگان جان ستمکاران را می‌گیرند، به آنها می‌گویند: در چه حال بودید؟ پاسخ می‌دهند: ما در زمین مستضعف بودیم. می‌گویند: مگر زمین خدا وسیع نبود تا در آن مهاجرت کنید … (نساء/۹۷)؟ این شما نبودید که[در جنگ] دشمنان را کشتید بلکه خدا آنها را کشت. هنگامی که تو [در جنگ تیر] می‌افکندی، تو نیفکندی بلکه خدا افکند تا مومنان را از جانب خود به آزمایشی نیکو بیازماید (انفال/۱۷). هیچ یک از این کارها [شکست و پیروزی] در اختیار تو نیست. یا [خدا] بر آنان [کافران] را می‌بخشد و یا آنها را عذاب می‌کند زیرا آنها ستمکار هستند (آل‌عمران/۱۲۸). زمانی که شما در ناحیۀ نزدیکتر بودید و آنها دورتر و آن کاروان [تجاری] پایین‌تر از شما بود و اگر شما با هم وعدۀ [جنگ] گذاشته بودید قطعاً در وعدۀ خود اختلاف می‌کردید. ولی تا خدا [بر آن بود] تا کاری را که انجام‌شدنی بود به پایان برساند تا هر کسی هلاک شود از روی دلیل روشن هلاک شود و هر که زنده بماند از روی دلیل زنده بماند (انفال/۴۲).
آن‌چه روزِ برخورد دو گروه به شما رسید به اذن خدا بود تا مومنان و منافقان را معلوم کند … (آل‌عمران/۱۶۶). خدا پس از آن غم (شکست در اُحد) آرامشی را بر شما فرستاد. خواب سبکی که گروهی از شما را فراگرفت و گروهی در فکر خودشان بودند و همچون گمان‌های جاهلیت گمان ناروا به خدا می‌بردند. می‌گفتند: آیا برای ما از این کار چیزی خواهد بود؟ بگو، همۀ کارها به دست خداست (آل‌عمران/۱۵۴). هنگامی که به شما مصیبتی رسید که قطعاً دو برابر آن را [به دشمن] وارد کرده بودید، گفتید این [مصیبت] از کجاست؟ بگو، از خود شماست (آل‌عمران/۱۶۵). شما را چه شده که دربارۀ منافقان دو دسته شده‌اید با این‌که خدا آنها را به سزای آن‌چه انجام داده‌اند سرنگون کرده است؟ آیا می‌خواهید کسی را که خدا گمراه کرده است، هدایت کنید و حال آن‌که هر که را خدا گمراه کند هرگز راهی برای او نخواهی یافت (نساء/۸۸)؟
ایراد، تنها بر کسانی است که توانگر هستند و از تو اجازه می‌خواهند [در جهاد شرکت نکنند]. آنها به این رضایت داده‌اند تا با بازماندگان باشند. خدا بر دلهای آنان مهر زده است پس آنها نمی‌‍‌‌فهمند (توبه/۹۳).