توکّل، اعتماد کردن، این مفهوم با مادّۀ «و ک ل» ۴۴ بار آمده است.
چکیده: مومنان و توکّل کنندگان باید در کارها بر خدا توکّل کنند. توکّل کنندگان به موازات انجام عمل، سعی و تلاش کردن باید بر خدا توکّل کنند. هرکس بر خدا توکّل کند خدا او را کفایت می‌کند و در آخرت نیز پاداش خواهد داشت.
خداست که جز او معبودی نیست پس مومنان باید تنها بر خدا توکّل کنند (تغابن/۱۳). مومنان (آل‌عمران/۱۲۲،۱۶۰؛ ابراهیم/۱۱؛ توبه/۵۱؛ مجادله/۱۰) و توکّل کنندگان باید تنها بر خدا توکّل کنند (یوسف/۶۷؛ ابراهیم/۱۲). توکّل کنندگان تنها بر خدا توکّل می‌کنند (زمر/۳۸). خداوند توکّل‌کنندگان را دوست دارد (آل‌عمران/۱۵۹).
هر که بر خدا توکّل کند [بداند که] در حقیقت خدا شکست‌ناپذیر حکیمِ است (انفال/۴۹). هر که بر خدا توکّل کند، خدا او را کافی است. خدا فرمان خود را انجام رساننده است (طلاق/۳). شیطان بر کسانی که ایمان آورد و بر خدا توکّل کنند تسلّطی ندارد (نحل/۹۹). آنچه به شما داده شده است امکانات زندگی دنیاست و آنچه نزد خداست برای کسانی که ایمان آورده‌اند و به پروردگار خود توکّل کرده‌اند بهتر و پایدارتر است (شوری/۳۶).
توکّل– اقوام، پیامبرانِ اقوام پیشین به آنان گفتند: ما جز بشری مانند شما نیستیم ولی خدا بر هر یک از بندگان خود که بخواهد منّت می‌نهد. ما را نرسد که جز به اذن خدا برای شما حجتی بیاوریم و مومنان باید تنها بر خدا توکّل کنند. چرا بر خدا توکّل نکنیم، حال آن‌که راه‌های ما را به ما نشان داده است؟ بی‌گمان ما بر آزاری که به ما می‌رسانید شکیبایی خواهیم کرد پس توکّل کنندگان باید تنها بر خدا توکّل کنند (ابراهیم/۱۱،۱۲).
نوح به قوم خود گفت: اگر ماندن و اندرز دادن من به آیات خدا بر شما گران آمده است، من بر خدا توکّل کرده‌ام. پس در کار خود با شریکان خود هم داستان شوید تا کارتان بر شما پوشیده نباشد سپس دربارۀ من تصمیم بگیرید و مهلتم ندهید (یونس/۷۱).
هود به قوم خود گفت: همۀ شما در کار من نیرنگ کنید و مرا مهلت ندهید. در حقیقت من بر خدا، پروردگار خود و پرودگار شما توکل کردم (هود/۵۵-۵۶).
یعقوب به پسران خود گفت: از یک دروازه [به شهر] در نیایید بلکه از دروازه‌های مختلف وارد شوید. من چیزی از [قضای] خدا را از شما نمی‌توانم دور کنم. فرمان جز برای خدا نیست. من بر او توکّل کردم و توکّل‌کنندگان باید بر او توکّل کنند (یوسف/۶۷).
شعیب به قوم خود گفت: … من نمی‌خواهم آنچه که شما را از آن نهی می‌کنم خود مرتکب شوم. تا آنجا که بتوانم قصدی جز اصلاح ندارم و توفیق من جز به یاری خدا نیست. بر او توکّل کرده‌ام. به سوی او بازمی‌گردم (هود/۸۸). … پروردگارِ ما از نظر دانش به هر چیزی احاطه دارد. بر خدا توکّل کرده‌ایم. پروردگارا، میان ما و قوم ما به حق داوری کن که تو بهترین داوران هستی (اعراف/۸۹).
موسی گفت: ای قوم من اگر به خدا ایمان آورده‌اید و اگر اهل تسلیم هستید بر او توکّل کنید. گفتند: بر خدا توکّل کردیم. پروردگارا، ما را برای قوم ستمگر [وسیلۀ] آزمایش قرار نده. ما را به رحمت خود از گروه کافران رهایی بخش (یونس/۸۴-۸۶). دو مرد [از قوم موسی] که از خدا می‌ترسیدند و خداوند بر آنها نعمت بخشیده بود گفتند: از این دروازه درآیید. چون داخل شدید، قطعاً پیروز خواهید شد. اگر ایمان دارید بر خدا توکّل کنید (مائده/۲۳).
ای پیامبر، از خدا پروا دار و کافران و منافقان را فرمان نبر که خدا همواره دانای حکیم است. آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو وحی می‌شود را پیروی کن که خدا همواره به آنچه می‌کنید آگاه است و بر خدا توکّل کن که کارسازی خدا کفایت می‌کند (احزاب/۱-۳). بر خدا توکّل کن که تو واقعاً بر حقِّ آشکار هستی (نمل/۷۹). نهان آسمان و زمین از آن خداوند است. تمام کارها به او بازگردانده می‌شود پس او را پرستش کن و بر او توکّل کن. پروردگار تو از آنچه می‌کنید غافل نیست (هود/۱۲۳). بر آن زنده‌ای که نمی‌میرد توکل کن و به ستایش او تسبیح گوی (فرقان/۵۸). اگر تو را نافرمانی کردند، بگو من از آنچه می‌کنید بیزارم و بر خدای شکست ناپذیرِ مهربان توکّل کن (شعراء/۲۱۶،۲۱۷). بگو، اوست پروردگار من. معبودی جز او نیست. بر او توکّل کرده‌ام و بازگشت من به سوی اوست (رعد/۳۰). در کارها با مردم مشورت کن و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکّل کن زیرا خدا توکّل کنندگان را دوست دارد (آل‌عمران/۱۵۹). دربارۀ هر چیزی اختلاف پیدا کردید، داوری آن با خدا است. چنین خدایی پروردگار من است. بر او توکّل کردم و به سوی او باز می‌گردم (شوری/۱۰). بگو، جز آنچه خدا برای ما مقرّر دانسته، هرگز به ما نمی‌رسد. او سرپرست ما است و مومنان باید تنها بر خدا توکّل کنند (توبه/۵۱). بگو، اوست خدای بخشایشگر. به او ایمان آوردیم و بر او توکّل کردیم. به زودی خواهید دانست چه کسی در گمراهی آشکاری است (ملک/۲۹). به مشرکان بگو، اگر خداوند گزندی برای من بخواهد، آیا آنان گزند او را برطرف می‌کنند؟ یا اگر رحمتی برای من بخواهد، می‌توانند رحمت او را باز دارند؟ بگو، خداوند مرا بس است. توکّل کنندگان تنها بر او توکّل می‌کنند (زمر/۳۸).
اگر کافران به صلح تمایل داشتند تو نیز به آن تمایل نشان ده و بر خدا توکّل کن که او شنوای داناست (انفال/۶۱). اگر بیماردلان روی برتافتند، بگو، خدا مرا بس است. هیچ معبودی جز او نیست. بر او توکّل کردم (توبه/۱۲۹). سست ایمانان می‌گویند: فرمان‌برداریم ولی چون از نزد تو بیرون روند گروهی از آنها شبانه بر خلاف آنچه می‌گویی تدبیر می‌کنند. خدا تدبیر شبانۀ آنان را ثبت می‌کند. از آنان روی برتاب و بر خدا توکّل کن. کافی است که خدا کارساز تو باشد (نساء/۸۱). کافران و منافقان را فرمان نبر. از آزار آنان بگذر و بر خدا توکّل کن. کار سازی خدا کفایت می‌کند (احزاب/۴۸).
مومنان کسانی هستند که چون خدا یاد شود، دلهای آنان بترسد و چون آیات خدا بر آنان خوانده شود بر ایمان آنان بیفزاید و بر پروردگار خود توکّل می‌کنند (انفال/۲). ای کسانی که ایمان آورده‌اید، نعمت خدا را بر خود یاد کنید آنگاه که قومی آهنگ آن داشتند که بر شما دست یابند و [خدا] دست آنان را از شما کوتاه داشت. از خدا پروا دارید و مومنان باید تنها بر خدا توکّل کنند (مائده/۱۱). نجوای [بد و بیهوده] صرفاً از شیطان است تا کسانی را که ایمان آورده‌اند دلتنگ گرداند ولی جز به فرمان خدا هیچ آسیبی به آنها نمی‌رساند و مومنان باید تنها بر خدا توکّل کنند (مجادله/۱۰). اگر خدا شما را یاری کند هیچ کس بر شما غالب نخواهد شد. اگر دست از یاری شما بردارد چه کسی بعد از او شما را یاری خواهد کرد؟ مومنان باید تنها بر خدا توکّل کنند (آل‌عمران/۱۶۰). دو گروه از شما [در جنگ] بر آن شدند که سستی ورزند با آن‌که خدا یاور آنان بود و مومنان باید تنها بر خدا توکّل کنند (آل‌عمران/۱۲۲). برای شما در ابراهیم و کسانی که با او هستند، سرمشقی نیکو است آنگاه که به قوم خود گفتند: ما از شما و آنچه به جای خدا می‌پرستید، بیزاریم. به شما کفر می‌ورزیم. میان ما و شما دشمنی و کینۀ همیشگی پدیدار شد تا وقتی که به خدا ایمان آورید. جز در سخن ابراهیم که به پدر خود گفت: حتماً برای تو آمرزش خواهم خواست با آن‌که در برابر خدا اختیار چیزی را برای تو ندارم. ای پروردگار ما، ما بر تو توکّل کردیم و به سوی تو بازگشتیم. فرجام به سوی تو است. پروردگارا، ما را برای قوم کافر [وسیلۀ] آزمایش قرار مده و ما را بیامرز (ممتحنه/۴-۵).
قطعاً برای کسانی که پس از ستم دیدن، در راه خدا هجرت کردند، در دنیا جایگاهی نیکو فراهم می‌کنیم. یقیناً پاداش آخرت بزرگتر است، اگر می‌دانستند. همانان که صبر کردند و بر پروردگار خود توکّل نمودند (نحل/۴۱-۴۲). کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند، قطعاً در غرفه‌هایی از بهشت جای می‌دهیم که از زیر آنها جویباران روان است. در آنجا جاودان خواهند بود. چه نیکو است پاداش عمل کنندگان. همان کسانی که شکیبایی کردند و بر پروردگار خود توکّل نمودند (عنکبوت/۵۸-۵۹).
تفویض، وکیل، کفایت