توبه، بازگشت از گناه و پذیرش آن از طرف خدا، این مفهوم از مادّۀ « ت و ب» ۸۷ بار آمده است.
چکیده: خدا توبه‌پذیر است. او توبۀ کسانی را که به نادانی کاری انجام دهند، سپس عمل خود را اصلاح کنند، می‌پذیرد. توبه کردن هنگام مرگ پذیرفته نیست.
خداوند آمرزندۀ گناه و توبه پذیر است (غافر/۳) او می‌خواهد توبۀ شما را بپذیرد (نساء/۲۶،۲۷). توبه‌پذیر مهربان است (بقره/۳۷) او توبه را از بندگان خود می‌پذیرد (شوری/۲۵) و از بدیها درمی‌گذرد و آنچه می‌کنید را می‌داند (شوری/۲۵). خداوند توبه را از هر که بخواهد، می‌پذیرد و خدا دانایی حکیم است (توبه/۱۵). او توبه‌کنندگان و پاکان را دوست دارد (بقره/۲۲۲).
توبه نزد خدا تنها برای کسانی است که از روی نادانی مرتکب گناه می‌شوند سپس به زودی توبه می‌کنند. اینان هستند که خدا توبۀ آنها را می‌پذیرد و خدا دانای حکیم است (نساء/۱۷). کسانی که مرتکب گناه شده سپس توبه کرده، ایمان آورده‌اند، قطعاً پروردگارت پس از آن آمرزندۀ مهربان است (اعراف/۱۵۳). پروردگار تو نسبت به کسانی که به نادانی مرتکب گناه شده سپس توبه کرده، ایمان آورده‌اند و به صلاح آمده‌اند، قطعاً پروردگارت پس از آن آمرزندۀ مهربان است (نحل/۱۱۹). هر کس بعد از ستم کردن، توبه کند و به صلاح آید، خدا توبۀ او را می‌پذیرد (مائده/۳۹). هر کس توبه کند و کار شایسته انجام دهد بی‌گمان به طور نیکو به سوی خدا باز می‌گردد (فرقان/۷۱). خدا آمرزندۀ مهربان است. به سوی خدا توبه کنید و از او پروا دارید و نماز برپا کنید و از مشرکان نباشید (روم/۳۱). آیا ندانسته‌اند که تنها خداست که از بندگان خود توبه را می‌پذیرد و صدقات را می‌گیرد؟ و خداست که توبه پذیر مهربان است (توبه/۱۰۴).
او می‌فرماید: قطعاً من آمرزندۀ کسی هستم که توبه کند، ایمان آورد، کار شایسته انجام دهد و سپس به راه آید (طه/۸۲). ما امانت را بر آسمانها، زمین و کوهها عرضه کردیم. پس آنها از برداشتن آن سر باز زدند و از آن هراسان شدند ولی انسان آن را بر عهده گرفت. بی‌گمان او ستمگری نادان بود. تا خدا مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرک را عذاب کند و توبۀ مردان و زنان با ایمان را بپذیرد (احزاب/۷۲-۷۳).
آن کس که توبه کرده، ایمان آورد و کار شایسته انجام دهد، امید است از رستگاران باشد (قصص/۶۷). مومنان همان توبه‌کنندگان و … هستند به آنان بشارت ده (توبه/۱۱۲). ای مومنان، همگی به درگاه خدا توبه کنید که رستگار گردید (نور/۳۱). از پروردگارتان آمرزش بخواهید سپس به درگاه او توبه کنید تا شما را با بهره‌مندیِ نیکویی تا زمانی معین بهره‌مند کند و به هر شایستۀ نعمتی، از کرم خود عطا کند. اگر رویگردان شوید، من از عذاب روزی بزرگ بر شما بیمناک هستم (هود/۳).
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به درگاه خدا توبه‌ای راستین کنید. امید که پروردگارتان بدی‌هایتان را از شما بزداید و شما را به باغ‌هایی که از زیر آن جویبارها روان است، درآورد (تحریم/۸).
انسان هنگامی که رشد یابد و چهل ساله شود، می‌گوید: پروردگارا، … من به سوی تو، توبه کردم و از تسلیم‌شدگان هستم. اینان هستند که در میان اهل بهشت نیکوترین اعمال آنها را می‌پذیریم و از بدی‌های آنها درمی‌گذریم. در زمره بهشتیان هستند. این وعدۀ راستی است که به آنان داده شده است (احقاف/۱۵-۱۶).
حاملان عرش و آنان‌که پیرامون آن هستند، پروردگار خود را با ستایش تسبیح می‌گویند. به او ایمان دارند و برای کسانی که ایمان آورده‌اند، آمرزش می‌طلبند که: پروردگارا، رحمت و علم تو همه چیز را فراگرفته است پس کسانی را که توبه کرده و راه تو را پیروی نموده‌اند، بیامرز و آنان را از عذاب آتش سوزان نگاه دار. پروردگارا، آنان را در باغهای جاودان که وعده‌شان داده‌ای با هر که از پدران، همسران و فرزندان آنان که به صلاح آمده‌اند، داخل کن. زیرا تو ارجمند و حکیم هستی. آنان را از بدیها نگاه دار. هر که را در آن روز از بدیها حفظ کنی او را رحمت کرده‌ای. این همان کامیابی بزرگ است (غافر/۷-۹).
توبه آن کسانی که کارهای زشت می‌کنند تا هنگامی که مرگ یکی از آنان برسد، آنگاه می‌گوید توبه کردم و توبه آنان که در کفر می‌میرند، پذیرفته نیست. برای آنان عذابی دردناک آماده شده است (نساء/۱۸). کسانی که پس از ایمان خود کافر شدند سپس بر کفر [خود] افزودند، هرگز توبۀ آنان پذیرفته نخواهد شد. آنان گمراهان هستند (آل‌عمران/۹۰).
هر کس با خدا معبودی دیگر بخواند، کسی را که خدا [کشتن] آن را حرام کرده به ناحق بکشد و زنا کند، سزای خود را خواهد دید. برای او در روز قیامت عذاب دو چندان خواهد بود و پیوسته در آن خوار، خواهد ماند. مگر کسی که توبه کند، ایمان آورد و کار شایسته کند پس خدا بدی‌های آنان را به نیکی تبدیل می‌کند (فرقان/۶۸-۷۰). کسانی که مردان و زنان مومن را آزار داده‌اند، سپس توبه نکرده‌اند عذاب جهنم و عذاب سوزان خواهند داشت (بروج/۱۰).
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، نباید مردانی از شما مردان دیگر را مسخره کنند. شاید آنان از اینان بهتر باشند و نباید زنانی از شما زنان دیگر را مسخره کنند، شاید آنان از اینان بهتر باشند. از یکدیگر عیب نگیرید. به همدیگر لقب‌های زشت ندهید. چه ناپسند است نام زشت بعد از ایمان و کسانی که توبه نکنند، آنان ستمکارند. از بسیاریِ گمانها دوری کنید زیرا برخی از گمانها گناه است. تجسس نکنید و برخی از شما غیبت برخی دیگر را نکنند. آیا یکی از شما دوست دارد گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ از آن کراهت دارید. از خدا پروا دارید که خدا بسیار توبه‌پذیرِ مهربان است (حجرات/۱۱-۱۲). از خدا پروا دارید و اگر مومن هستید آنچه از ربا بازمانده است رها کنید. اگر رها نکنید به جنگ با خدا و فرستادۀ او برخاسته‌اید. اگر توبه کنید سرمایه‌های شما از آن شماست. نه ستم می‌ورزید و نه بر شما ستم می‌رود (بقره/۲۷۸-۲۷۹). در شبهای روزه مباشرت، با همسرانتان برای شما حلال شد. آنها لباس شما و شما لباس آنها هستید. خدا می‌دانست که شما به خود خیانت می‌کنید پس توبۀ شما را پذیرفت و از شما درگذشت (بقره/۱۸۷). هیچ مومنی را نسزد که مومنی را جز به اشتباه بکشد. هر کس مومنی را به اشتباه کشت باید بندۀ مومنی را آزاد و به خانوادۀ [مقتول] خونبها پرداخت کند مگر اینکه گذشت کنند. اگر [مقتول] از گروهی است که دشمنان شما هستند و [خود] او مومن است [قاتل] باید بندۀ مومنی را آزاد کند. اگر از گروهی است که میان شما و آنان پیمان است، باید خونبها پرداخت نماید و بندۀ مومنی را آزاد کند. هر کس [بنده] نیافت روزۀ دو ماه پیاپی [بر عهدۀ اوست] برای پذیرش توبه‌ای از سوی خدا و خداوند دانای حکیم است ( نساء/۹۲). در هنگام حیض از زنان حائض کناره گیرید و با آنان مباشرت نکنید تا پاک شوند. هنگامی که پاک شدند از همان جا که خداوند به شما فرموده است با آنان مباشرت کنید. بی‌گمان خداوند توبه‌کاران و پاکان را دوست دارد (بقره/۲۲۲). از شما آن زن و مردی را که مرتکب فحشا شده‌اند بیازارید. پس اگر توبه کردند و درستکار شدند، از آنان صرف نظر کنید. بی‌گمان خداوند توبه‌پذیرِ مهربان است (نساء/۱۶). به کسانی که به زنان پاکدامن نسبت زنا می‌دهند سپس چهار گواه نمی‌آورند، هشتاد تازیانه بزنید و هرگز از آنان شهادتی نپذیرید. اینان نافرمان هستند، مگر کسانی که پس از آن توبه کنند و اصلاح نمایند که خدا بسیار آمرزندۀ و مهربان است. کسانی که به همسران خود نسبت زنا می‌دهند و جز خودشان شاهدانی ندارند باید هر یک از آنان چهار بار به خدا سوگند یاد کند که از راستگویان است و شهادت پنجم این که لعنت خداوند بر او [مرد] باد اگر از دروغگو باشد. و از [زن] کیفر ساقط می‌شود درصورتی که چهار بار به خدا سوگند یاد کند که شوهرش جداً دروغگو است و [گواه] پنجم آن که خشم خدا بر او [زن] باد اگر شوهر او راست بگوید. اگر فضل و رحمت خداوند بر شما نبود و اینکه خدا توبه پذیر حکیم است [رسوا می‌شدید] (نور/۴-۱۰).
کیفر کسانی که با خداوند و پیامبر او به جنگ برمی‌خیزند و در زمین به تبهکاری می‌کوشند، جز این نیست که کشته یا به دار آویخته شوند یا دست و پای آنان برخلاف هم بریده شود یا از سرزمین خود تبعید گردند. این برای آنان رسوایی در دنیا است و در آخرت عذابی بزرگ خواهند داشت مگر کسانی که پیش از آن که بر آنان دست یابید، توبه کرده باشند. پس بدانید که خداوند آمرزندۀ مهربانِ است (مائده/۳۳-۳۴).
اعلامی است از خدا و پیامبر او در حج اکبر به مردم که خدا و پیامبر او نسبت به مشرکان تعهدی ندارند. با این حال اگر توبه کنید برای شما بهتر است و اگر روی بگردانید پس بدانید که شما خداوند را درمانده نخواهید کرد (توبه/۳). اگر مشرکان توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند، راه را بر آنان باز گذارید. بی گمان خداوند آمرزندۀ مهربان است (توبه/۵). اگر مشرکان توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند برادران دینی شما هستند (توبه/۱۱). چگونه خداوند گروهی را راهنمایی کند که پس از ایمان و گواهی به حقانیت رسول و آمدن نشانه‌های روشن برای آنان، کفر ورزیدند؟ خدا گروه ستمکاران را راهنمایی نمی‌کند. کیفر آنان این است که لعنت خداوند، فرشتگان و مردم همگی بر آنان است. در این [لعنت] جاودانه بمانند. نه از عذاب آنان کاسته می‌شود و نه مهلت یابند. مگر آنان که پس از آن توبه کنند و به راه آیند که بی گمان خداوند آمرزندۀ مهربان است (آل‌عمران/۸۶-۸۹).
خداوند اگر بخواهد منافقان را عذاب می‌کند یا توبۀ آنان را می‌پذیرد. خداوند همواره آمرزندۀ مهربان است (احزاب/۲۴). اگر آنان هنگامی که به خود ستم روا می‌داشتند نزد پیامبر می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست، خداوند را توبه پذیر مهربان می‌یافتند (نساء/۶۴). منافقان در فروترین درجات دوزخ هستند. هرگز برای آنان یاوری نخواهی یافت مگر آنان که توبه کنند و اصلاح کنند و به خدا تمسک جویند و دین خود را برای خداوند خالص گردانند. اینان با مومنان خواهند بود. به زودی خداوند به مومنان پاداشی عظیم بخشد (نساء/۱۴۶). کافران و منافقان به خدا سوگند می‌خورند که [سخن ناروا] نگفته‌اند، در حالی که قطعاً سخن کفر گفته‌اند و پس از اسلام آوردن کفر ورزیدند و بر آنچه موفّق به انجام آن نشدند، همّت گماشتند. به عیب‌جویی برنخاستند مگر [بعد از] آن‌که خدا و پیامبر او از فضل خود آنان را بی‌نیاز گرداندند. پس اگر توبه کنند برای آنان بهتر است و اگر روی بگردانند خداوند آنان را در این جهان و جهان واپسین به عذابی دردناک دچار خواهد کرد و در این زمین یار و یاوری نخواهند داشت (توبه/۷۴). آیا آنان که در دل‌هایشان بیماری است نمی‌بینند که هر سال یک یا دو بار آزموده می‌شوند؟ باز هم نه توبه می‌کنند و نه متذکّر می‌شوند (توبه/۱۲۶).
توبه- اقوام، بعد از آنان [پیامبران] جانشینانی بر جای ماندند که نماز را تباه ساخته و از هوسها پیروی کردند. به زودی گمراهی را خواهند دید مگر آنان که توبه کنند، ایمان آورند و کار شایسته انجام دهند. آنان به بهشت درمی‌آیند و هیچ ستم نمی‌بینند. بهشت‌های جاودان که رحمان به بندگان خود نوید داده است. به یقین وعدۀ او آمدنی است. در آنجا سخن بیهوده‌ای نمی‌شنوند. جز سلام . در آن صبح و شام روزی خود را دارند (مریم/۵۹-۶۳).
آدم از پروردگار خود کلماتی فرا گرفت و پروردگار توبۀ او را پذیرفت. او توبه‌پذیری مهربان است (بقره/۳۷). پروردگارش او را برگزید. توبه‌اش را پذیرفت و راهنمایی کرد (طه/۱۲۲).
هود به قوم خود گفت: از پروردگار خود آمرزش بخواهید سپس به درگاه او توبه کنید تا از آسمان بر شما بارشِ فراوان فرستد و نیرویی بر نیروی شما بیفزاید و تبهکارانه روی بر نگردانید (هود/۵۲).
صالح به قوم خود گفت: … پس از پروردگارتان آمرزش بخواهید. آنگاه به درگاه او توبه کنید زیرا پروردگارم نزدیک و اجابت کننده است (هود/۶۱).
هنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایه‌های خانۀ کعبه را بالا بردند، [گفتند]: پروردگارا، … توبه مارا بپذیر. در حقیقت تو بسیار توبه‌پذیر و مهربان هستی (بقره/۱۲۸-۱۲۷).
شعیب به قوم خود گفت: از پروردگار خود آمرزش بخواهید سپس به درگاه او توبه کنید که پروردگار من مهربان و دوستدار بندگان است (هود/۹۰).
هنگامی که موسی به میقات ما آمد و پروردگارش با او سخن گفت، موسی گفت: پروردگارا، خود را به من بنمای تا به تو بنگرم. گفت: هرگز مرا نخواهی دید ولی به این کوه نظر کن. پس اگر در جای خود ثابت ماند به زودی مرا خواهی دید. پس چون پروردگارش بر آن کوه تجلی کرد، آن را متلاشی کرد، موسی بی‌هوش بر زمین افتاد و چون به هوش آمد گفت: تو منزهی. به درگاهت توبه کردم و من نخستین ایمان آورنده‌ام (اعراف/۱۴۳). موسی به قوم خود گفت: شما با پرستش گوساله بر خود ستم کردید پس به درگاه آفریدگار خود توبه کنید و یکدیگر را بکشید. این کار نزد آفریدگارتان برای شما بهتر است. پس خداوند توبه شما را پذیرفت. او توبه پذیر مهربان است (بقره/۵۴). بنی‌اسرائیل گمان بردند که آزمونی نخواهد بود پس کور و کر شدند، سپس [توبه کردند] و خدا توبه آنها را پذیرفت. سپس بسیاری از آنان کور و کر شدند. خدا به آنچه انجام می‌دهند بیناست (مائده/۷۱،۷۰). کسانی که دلایل روشنگر و هدایتی را که نازل کرده‌ایم، بعد از آن‌که آن را در کتاب برای مردم روشن کردیم پنهان می‌کنند، خدا و لعنت کنندگان آنان را لعنت می‌کنند. جز کسانی که توبه کنند و به اصلاح نمایند و حقایق را بیان کنند که توبه اینان را می‌پذیرم و من بسیار توبه پذیر مهربان هستم (بقره/۱۶۰،۱۵۹).
کسانی که گفتند: خدا سومین از سه است، قطعاً کافر شدند. چرا به درگاه خدا توبه نمی‌کنند و از او آمرزش نمی‌خواهند؟ خدا آمرزندۀ مهربان است (مائده/۷۴،۷۳).
خدا به پیامبر می‌فرماید: پروردگارت را همراه با ستایش، تسبیح کن و از او آمرزش بخواه. به یقین او بسیار توبه پذیر است (نصر/۳). بگو اوست پروردگار من. معبودی جز او نیست. بر او توکل کرده‌ام و باز گشت من به سوی اوست (رعد/۳۰). چون کسانی که به آیات ما ایمان دارند نزد تو آیند، بگو: سلام بر شما. پروردگارتان رحمت را بر خود مقرر داشته است. چنانچه هر یک از شما از سر نادانی کار بدی انجام دهد آن گاه پس از آن توبه و اصلاح کند پس خداوند آمرزندۀ مهربان است (انعام/۵۴). پیروزی تنها از جانب خداوند شکست ناپذیر حکیم است تا بخشی از کافران را براندازد یا آنان را خوار کند. هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست. چه خدا توبۀ آنها را بپذیرد یا عذابشان کند، زیرا آنان ستمکارند (آل‌عمران/۱۲۶،۱۲۷-۱۲۸). چنان‌که فرمان یافته‌ای پایداری کن و نیز آن که همراه تو توبه کرده است [پایداری کند] و سرکشی نکنید که او به آن چه می کنید بیناست (هود/۱۱۲). در حقیقت پروردگارت می‌داند تو و گروهی از کسانی که با تو هستند، نزدیک به دوسوّم از شب یا نصف آن یا یک سوّم آن را برمی‌خیزید. خداست که شب و روز را اندازه‌گیری می‌کند. او می‌داندکه شما هرگز حساب آن را ندارید پس خداوند توبۀ شما را پذیرفت. [اینک] هر چه از قران میّسر است بخوانید (مزّمّل/۲۰).
آیا ترسیدید که پیش از گفتگوی محرمانۀ خود صدقه‌هایی بدهید؟ چون عمل نکردید و خدا توبۀ شما را پذیرفت پس نماز به پا دارید و از خدا و پیامبر او فرمان برید. خدا به آنچه می‌کنید آگاه است (مجادله/۱۳).
خداوند بر پیامبر، مهاجران و انصاری که از او هنگام دشواری پیروی کردند، پس از آن که نزدیک بود دل گروهی از آنان بگردد، بخشایش آورد. سپس توبۀ آنان را پذیرفت زیرا او نسبت به آنان مهربانی بخشاینده است و نیز بر آن سه نفر که [از رفتن به جنگ تبوک] واپس نهاده شدند. تا آن گاه که زمین با همه فراخی‌اش بر آنان تنگ شد و از خود به تنگ آمدند و دریافتند که پناهگاهی از خداوند جز به سوی خود او نیست. آنگاه [خدا] بر آنان بخشایش آورد تا توبه کنند. که خداوند توبه پذیر مهربان است (توبه/۱۱۷-۱۱۸).
گروهی [از بادیه نشینان] هستند که به گناهان خود اعتراف کرده و کار شایسته را با [کاری] دیگر که بد است درآمیخته‌اند. امید است خدا توبۀ آنان را بپذیرد. خداوند آمرزندۀ مهربان است (توبه/۱۰۲). گروهی دیگری از آنان هستند که به امر خداوند واگذار شده‌اند یا آنان را عذاب می‌کند و یا توبه آنها را می‌پذیرد و خدا دانای حکیم است (توبه/۱۰۶). آنگاه که پیامبر با یکی از همسران خود سخنی را به راز گفت و آن همسر به دیگری خبر داد، خداوند فرمود: اگر شما دو زن به درگاه خداوند توبه کنید [برای شما بهتر است]. واقعاً دلهای شما انحراف پیدا کرده است (تحریم/۳-۵).
خدا بعد از این واقعه [جنگ حنین] توبه هر کس را بخواهد می‌پذیرد و خدا آمرزندۀ مهربان است (توبه/۲۷).
استغفار، پشیمانی، رجوع به خدا، عذر خواهی، گناه