چکیده: خدا اجازه داده از آن‌چه حرام شده در هنگام اضطرار به اندازه نیاز خورده شود. تنها خداست که مضطر و درمانده را اجابت می‌کند. انسان‌ها چون گرفتار و مضطر می‌شوند، خالصانه خدا را می‌خوانند اما چون گرفتاری آنها را برطرف کند، خدا را فراموش می‌کنند.

[خدا] تنها مردار، خون، گوشت‏ خوک و آن‌چه [هنگام ذبح] نام غیر خدا بر آن برده شده را بر شما حرام کرده است. هر کس مضطر شود در صورتى که سرکش و زیاده‏ خواه نباشد، بر او گناهى نیست [از آن بخورد]. خدا آمرزنده مهربان است (بقره/۱۷۳). هر کس در هنگام گرسنگى شدید مضطر شود، [از آن‌چه منع شده است، بخورد] بدون ‏آن‌که به گناه متمایل باشد، بى‌تردید، خدا آمرزنده مهربان است (مائده/۳). هر کس مضطر شود [از آن‌چه منع شده است، بخورد] در حالی که سرکش و زیاده ‏خواه نباشد، به یقین خدا آمرزنده مهربان است (انعام/۱۴۵؛ نحل/۱۱۵). شما را چه شده که از آن‌چه نام خدا بر آن برده شده است، نمى ‏خورید؟ با این‌که [خدا] آن‌چه را بر شما حرام کرده، جز آن‌چه به آن مضطر شده ‏اید، براى شما به تفصیل بیان کرده است. بی‌گمان بسیاری با هوا و هوس‌هایشان به نادانی (دیگران) را گمراه می‌کنند. همانا پروردگار تو به تجاوزکاران داناتر است (انعام/۱۱۹).

کیست که مضطر را، چون او را بخواند، اجابت می‌کند و گرفتاری را برطرف می‌کند و شما را جانشینان زمین قرار می‌دهد؟ آیا معبودی با خداست؟ چه کم متذکّر می‌شوید (نمل/۶۲). چون به انسان آسیبى رسد، ما را به پهلو خوابیده یا نشسته یا ایستاده مى ‏خواند و چون گرفتاری او را برطرف کنیم، چنان است که گویى ما را براى گرفتاریى که به او رسیده نخوانده است. این‌گونه براى اسرافکاران آن‌چه انجام مى‏ دادند، زینت داده شده است (یونس/۱۲). چون انسان را آسیبى رسد، ما را مى‏ خواند سپس چون نعمتى از جانب خود به او عطا کنیم، مى‏ گوید: تنها آن را به دانش خود یافته ‏ام. چنین نیست ‏بلکه آن آزمایشى است ولى بیشتر آنها نمى ‏دانند (زمر/۴۹). چون به انسان آسیبى رسد، پروردگار خود را در حالى که به سوى او بازگشت‏ کننده است، مى‏ خواند سپس چون به او از جانب خود نعمتى عطا کند، آن‌چه را که در رفع آن قبلاً به درگاه او دعا مى‏ کرد، فراموش مى‏ کند و براى خدا همتایانى قرار مى‏ دهد تا از راه او گمراه گرداند. بگو، به کفر خود اندکى برخوردار شو که تو از اهل آتش هستى (زمر/۸). چون مردم را آسیبى رسد، پروردگار خود را در حالى که به درگاه او توبه مى ‏کنند، مى‏ خوانند. آن‌گاه که از جانب خود رحمتى به آنان چشانید، ناگاه دسته ‏اى از آنها به پروردگار خود شرک مى ‏آورند (روم/۳۳). هر نعمتى که دارید از خداست‏ سپس چون آسیبى به شما رسد، به سوى او روى مى‌آورید و چون آن آسیب را از شما برطرف کرد، آن‌گاه گروهى از شما به پروردگار خود شرک مى‏ ورزند (نحل/۵۳-۵۴). چون در دریا آسیبی به شما برسد، هر که را جز او می‌خوانید، ناپدید می‌شوند. چون [خدا] شما را نجات داد، روی می‌گردانید. انسان همواره ناسپاس است (اسراء/۶۷). چون بر کشتی سوار می‌شوند، خدا را خالصانه می‌خوانند و چون خدا آنان را به سوی خشکی نجات داد، ناگاه شرک می‌ورزند (عنکبوت/۶۵). او کسى است که شما را در خشکى و دریا مى ‏گرداند تا وقتى که در کشتی‌ها باشید و آنها با بادى خوش آنان را ببرند، ایشان بدان شاد شوند. [ناگاه] بادى سخت بر آنها وزد و موج از هر طرف بر ایشان تازد و یقین کنند که در محاصره افتاده‏اند در آن حال، خدا را پاکدلانه مى‏ خوانند که اگر ما را از این [مهلکه] برهانى، به یقین از سپاسگزاران خواهیم شد پس چون آنان را رهانید ناگهان در زمین به ناحق سرکشى مى‏ کنند (یونس/۲۲-۲۳). بگو، چه کسى شما را از تاریکی‌هاى خشکى و دریا مى‏ رهاند؟ در حالى که او را به تضرّع و در نهان مى ‏خوانید که اگر ما را از این [مهلکه] برهاند، البته از سپاسگزاران خواهیم بود. بگو، خداست که شما را از آن و از هر اندوهى مى‏ رهاند باز شما شرک مى‏ ورزید (انعام/۶۳-۶۴). بگو، به نظر شما اگر عذاب خدا به شما رسد یا رستاخیز شما را دریابد، اگر راست می‌گویید، غیر از خدا را مى‏ خوانید؟ [نه]، بلکه تنها او را مى‏ خوانید. اگر او بخواهد رنج و بلا را از شما دور مى‏ گرداند.[آن زمان است] که آن‌چه را شریک مى‏ گردانید، فراموش مى ‏کنید (انعام/۴۰-۴۱). کسانى که بر خود ستمکار بوده‏ اند، وقتى فرشتگان جانشان را مى ‏گیرند، مى‏ گویند: در چه حال بودید؟ پاسخ مى ‏دهند: ما در زمین از مستضعفان بودیم. مى‏ گویند: مگر زمین خدا وسیع نبود تا در آن مهاجرت کنید؟ پس جایگاه آنان دوزخ است و بد سرانجامى است. مگر آن مردان و زنان و کودکان مستضعفی که چاره‌ای ندارند و راهى نیابند پس آنان هستند که امید است خدا از ایشان در‌گذرد (نساء/۹۷-۹۹).

چون [برادران یوسف] بر او وارد شدند، گفتند: اى عزیز، به ما و خانواده ما آسیب رسیده است و سرمایه ‏اى ناچیز آورده‏ ایم بنابراین پیمانه ما را تمام بده و به ما صدقه بده که خدا صدقه‏ دهندگان را پاداش مى ‏دهد (یوسف/۸۸).

بنده ما ایوب را به یاد آور آن‌گاه که پروردگار خود را ندا داد که شیطان مرا به رنج و عذاب مبتلا کرد. [به او گفتیم:] با پاى خود بکوب. اینک این چشمه‌ای است ‏سرد و آشامیدنى. کسان او و نظایر آنها را همراه آنها به او بخشیدیم تا رحمتى از جانب ما و عبرتى براى خردمندان باشد (ص/۴۱-۴۳). پروردگار خود را ندا داد که به من آسیب رسیده است و تویى مهربانترین مهربانان پس او را اجابت کردیم و آسیب وارد شده بر او را برطرف کردیم و کسان او و نظایرشان را همراه با آنان به او عطا کردیم تا رحمتى از جانب ما و ذکری براى عبادت‏ کنندگان باشد (انبیاء/۸۳-۸۴).

ذوالنّون را [یاد کن] آن‌گاه که خشمگین رفت و پنداشت که ما هرگز بر او قدرتى نداریم تا در تاریکی‌ها ندا داد که معبودى جز تو نیست. منزّهى تو. به‌راستى من از ستمکاران بودم پس او را اجابت کردیم و او را از اندوه رهانیدیم، و مومنان را نیز چنین نجات می‌دهیم (انبیاء/۸۷-۸۸).

إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنزِيرِ وَ مَا أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَ لاَ عَادٍ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ (بقره/۱۷۳) فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِّإِثْمٍ فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ (مائده/۳) فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَ لاَ عَادٍ فَإِنَّ رَبَّكَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ (انعام/۱۴۵) فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَ لاَ عَادٍ فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ (نحل/۱۱۵) وَ مَا لَكُمْ أَلاَّ تَأْكُلُواْ مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللّهِ عَلَيْهِ وَ قَدْ فَصَّلَ لَكُم مَّا حَرَّمَ عَلَيْكُمْ إِلاَّ مَا اضْطُرِرْتُمْ إِلَيْهِ وَ إِنَّ كَثِيرًا لَّيُضِلُّونَ بِأَهْوَائِهِم بِغَيْرِ عِلْمٍ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُعْتَدِينَ (انعام/۱۱۹)

أَمَّن يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوءَ وَ يَجْعَلُكُمْ خُلَفَاء الْأَرْضِ أَإِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ قَلِيلًا مَّا تَذَكَّرُونَ (نمل/۶۲) وَ إِذَا مَسَّ الإِنسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنبِهِ أَوْ قَاعِدًا أَوْ قَآئِمًا فَلَمَّا كَشَفْنَا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَأَن لَّمْ يَدْعُنَا إِلَى ضُرٍّ مَّسَّهُ كَذَلِكَ زُيِّنَ لِلْمُسْرِفِينَ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ (یونس/۱۲) فَإِذَا مَسَّ الْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَانَا ثُمَّ إِذَا خَوَّلْنَاهُ نِعْمَةً مِّنَّا قَالَ إِنَّمَا أُوتِيتُهُ عَلَى عِلْمٍ بَلْ هِيَ فِتْنَةٌ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ (زمر/۴۹) وَ إِذَا مَسَّ الْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِيبًا إِلَيْهِ ثُمَّ إِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِّنْهُ نَسِيَ مَا كَانَ يَدْعُو إِلَيْهِ مِن قَبْلُ وَ جَعَلَ لِلَّهِ أَندَادًا لِّيُضِلَّ عَن سَبِيلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِكُفْرِكَ قَلِيلًا إِنَّكَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ (زمر/۸) وَ إِذَا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُم مُّنِيبِينَ إِلَيْهِ ثُمَّ إِذَا أَذَاقَهُم مِّنْهُ رَحْمَةً إِذَا فَرِيقٌ مِّنْهُم بِرَبِّهِمْ يُشْرِكُونَ (روم/۳۳) وَ مَا بِكُم مِّن نِّعْمَةٍ فَمِنَ اللّهِ ثُمَّ إِذَا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فَإِلَيْهِ تَجْأَرُونَ* ثُمَّ إِذَا كَشَفَ الضُّرَّ عَنكُمْ إِذَا فَرِيقٌ مِّنكُم بِرَبِّهِمْ يُشْرِكُونَ (نحل/۵۳-۵۴) وَ إِذَا مَسَّكُمُ الْضُّرُّ فِي الْبَحْرِ ضَلَّ مَن تَدْعُونَ إِلاَّ إِيَّاهُ فَلَمَّا نَجَّاكُمْ إِلَى الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ وَ كَانَ الإِنْسَانُ كَفُورًا (اسراء/۶۷) فَإِذَا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ (عنکبوت/۶۵) هُوَ الَّذِي يُسَيِّرُكُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ حَتَّى إِذَا كُنتُمْ فِي الْفُلْكِ وَ جَرَيْنَ بِهِم بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ وَ فَرِحُواْ بِهَا جَاءتْهَا رِيحٌ عَاصِفٌ وَ جَاءهُمُ الْمَوْجُ مِن كُلِّ مَكَانٍ وَ ظَنُّواْ أَنَّهُمْ أُحِيطَ بِهِمْ دَعَوُاْ اللّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ لَئِنْ أَنجَيْتَنَا مِنْ هَذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ* فَلَمَّا أَنجَاهُمْ إِذَا هُمْ يَبْغُونَ فِي الأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ (یونس/۲۲-۲۳) قُلْ مَن يُنَجِّيكُم مِّن ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعًا وَ خُفْيَةً لَّئِنْ أَنجَانَا مِنْ هَذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ* قُلِ اللّهُ يُنَجِّيكُم مِّنْهَا وَ مِن كُلِّ كَرْبٍ ثُمَّ أَنتُمْ تُشْرِكُونَ (انعام/۶۳-۶۴) قُلْ أَرَأَيْتُكُم إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُ اللّهِ أَوْ أَتَتْكُمُ السَّاعَةُ أَغَيْرَ اللّهِ تَدْعُونَ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ* بَلْ إِيَّاهُ تَدْعُونَ فَيَكْشِفُ مَا تَدْعُونَ إِلَيْهِ إِنْ شَاء وَ تَنسَوْنَ مَا تُشْرِكُونَ (انعام/۴۰-۴۱) إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ قَالُواْ فِيمَ كُنتُمْ قَالُواْ كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الأَرْضِ قَالْوَاْ أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُواْ فِيهَا فَأُوْلَئِكَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَ سَاءتْ مَصِيرًا* إِلاَّ الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاء وَ الْوِلْدَانِ لاَ يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَ لاَ يَهْتَدُونَ سَبِيلًا* فَأُوْلَئِكَ عَسَى اللّهُ أَن يَعْفُوَ عَنْهُمْ(نساء/۹۷-۹۹)

فَلَمَّا دَخَلُواْ (اخوة يوسف) عَلَيْهِ قَالُواْ يَا أَيُّهَا الْعَزِيزُ مَسَّنَا وَ أَهْلَنَا الضُّرُّ وَ جِئْنَا بِبِضَاعَةٍ مُّزْجَاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ وَ تَصَدَّقْ عَلَيْنَآ إِنَّ اللّهَ يَجْزِي الْمُتَصَدِّقِينَ (يوسف/۸۸)

وَ اذْكُرْ عَبْدَنَا أَيُّوبَ إِذْ نَادَى رَبَّهُ أَنِّي مَسَّنِيَ الشَّيْطَانُ بِنُصْبٍ وَ عَذَابٍ* ارْكُضْ بِرِجْلِكَ هَذَا مُغْتَسَلٌ بَارِدٌ وَ شَرَابٌ* وَ وَهَبْنَا لَهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُم مَّعَهُمْ رَحْمَةً مِّنَّا وَ ذِكْرَى لِأُوْلِي الْأَلْبَابِ (ص/۴۱-۴۳) وَ أَيُّوبَ إِذْ نَادَى رَبَّهُ أَنِّي مَسَّنِيَ الضُّرُّ وَ أَنتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ* فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَكَشَفْنَا مَا بِهِ مِن ضُرٍّ وَ آتَيْنَاهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُم مَّعَهُمْ رَحْمَةً مِّنْ عِندِنَا وَ ذِكْرَى لِلْعَابِدِينَ (انبیاء/۸۳-۸۴)

وَ ذَا النُّونِ إِذ ذَّهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَن لَّن نَّقْدِرَ عَلَيْهِ فَنَادَى فِي الظُّلُمَاتِ أَن لَّا إِلَهَ إِلَّا أَنتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنتُ مِنَ الظَّالِمِينَ* فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَ نَجَّيْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ وَ كَذَلِكَ نُنجِي الْمُؤْمِنِينَ (انبیاء/۸۷-۸۸)