چکیده: عذرآوران از پیامبر اجازه ترک جهاد خواستند. کسانی از آنان که کفر ورزیدند، عذابی دردناک دارند. منافقان، خدا، آیات و فرستاده او را مسخره می‌کردند و عذر می‌آوردند. گروهی از آنان عذاب می‌شوند. ذکر عذر و هشداری است. روز قیامت به کافران و تکذیب‌کنندگان اجازه عذرخواهی داده نمی‌شود. عذرخواهی دشمنان خدا پذیرفته نمی‌شود و عذرخواهی ستمکاران سودی نخواهد داشت.

[موسی با بنده‌ای از بندگان ما]  به راه افتادند تا وقتی که در کشتی سوار شدند. او کشتی را سوراخ کرد. [موسی] گفت: آیا آن را سوراخ کردی تا سرنشینان آن را غرق کنی؟ به راستی کاری ناروایی کردی. … گفت: آیا به تو نگفتم که هرگز نمی‌توانی بر همراهی با من صبر کنی؟ … گفت: اگر بعد از این، از تو درباره چیزی پرسیدم، با من همراهی نکن که بی‌گمان نزد من به عذری رسیده‌ای (کهف/۷۱-۷۶).

از آنان (بنی‌اسرائیل) درباره شهری که در کنار دریا بود، بپرس. آن‌گاه که در روز شنبه تعدّی می‌کردند. هنگامی که [روز] شنبه آنان، ماهی‌های‌شان روی آب ظاهر می‌شدند و روزهای غیر شنبه به سوی آنان نمی‌آمدند. این‌گونه ما آنان را به سبب آن‌که نافرمانی می‌کردند، آزمایش می‌کردیم. آن‌گاه که گروهی از آنان می‌گفتند: چرا قومی را پند می‌دهید که خدا هلاک‌کننده آنها یا عذاب‌کننده آنان به عذابی شدید است؟ گفتند: تا عذری نزد پروردگارتان باشد و شاید آنان تقوا پیشه کنند. چون پندی را که به آنان داده‌شده بود فراموش کردند، کسانی را که از بدی نهی می‌کردند را نجات دادیم و کسانی را که ستم می‌کردند، به سبب آن‌که نافرمانی می‌کردند، به عذابی سخت گرفتیم (اعراف/۱۶۳-۱۶۵).

عذرآوران بادیه‌نشین آمدند تا به آنان اجازه [ترک جهاد] داده شود و کسانی که به خدا و فرستاده او دروغ گفتند نیز [در خانه] نشستند. به زودی به کسانی از آنان که کفر ورزیدند، عذابی دردناک خواهد رسید. بر ضعیفان، بیماران و کسانی که چیزی نمی‌یابند [تا در راه جهاد] انفاق کنند، ایرادی نیست در صورتی که برای خدا و فرستاده او خیرخواهی کنند. بر نیکوکاران تنگنایی نیست. خدا آمرزنده مهربان است. نیز بر کسانی که نزد تو آمدند تا آنان را سوار کنی و تو گفتی چیزی ندارم که شما را بر آن سوار کنم و آنان برگشتند در حالی‌که از اندوه آن‌که چیزی نمی‌یابند تا انفاق کنند، چشمان آنان از اشک لبریز بود، [ایرادی نیست]. ایراد فقط بر کسانی است که در حالی که توانگر هستند و از تو اجازه می‌خواهند. آنان به این راضی شدند که با بازماندگان باشند. خدا بر دل‌های آنان مهر زده است پس آنان نمی‌دانند. هنگامی که به سوی آنان بازگردید، برای شما عذر می‌آورند. بگو، عذر نیاورید ما هرگز به شما ایمان نمی‌آوریم. به راستی خدا به ما از اخبار شما خبر داده است و به زودی خدا و فرستاده او، عمل شما را می‌بینند. آن‌گاه به سوی دانای نهان و آشکار بازگردانده می‌شوید و از آن‌چه می‌کردید، شما را خبر می‌دهد. وقتی به سوی آنان بازگردید، برای شما به خدا سوگند یاد می‌کنند تا از آنان صرف‌نظر کنید پس از آنان روی گردانید. بدون تردید آنان پلید هستند و جایگاه آنان جهنّم است جزایی به سبب آن‌چه مرتکب می‌شدند. برای شما سوگند یاد می‌کنند تا از آنان راضی شوید. اگر شما از آنان راضی شوید، خدا از قوم نافرمان راضی نمی‌شود (توبه/۹۰-۹۶).

منافقان بیم دارند از این‌که سوره‌ای بر ضدّ آنان نازل شود و به آن‌چه در دل دارند، آنان را آگاه کند. بگو، مسخره کنید. بدون تردید خدا آشکارکننده چیزی است که از آن بیم دارید. اگر از آنان سوال کنی [چرا مسخره می‌کردید]؟ می‌گویند: جز این نیست که ما شوخی و بازی می‌کردیم. بگو، آیا خدا، آیات او و فرستاده‌اش را مسخره می‌کردید؟ عذر نیاورید شما به‌راستی بعد از ایمانتان کافر شدید. اگر از گروهی از شما بگذریم، گروهی دیگر را عذاب می‌کنیم. زیرا آنان مجرم بودند (توبه/۶۴-۶۶).

سوگند به القاکنندگان ذکر برای عذر یا هشدار، بدون تردید آن چه وعده داده می‌شوید، واقع شدنی است (مرسلات ۵-۷).

در آن روز انسان را از آن‌چه پیش فرستاده و بر جای نهاده است، آگاه می‌کنند بلکه انسان بر نفس خود بینا است هر چند که عذرهای خود را پیش آورد (قیامت/۱۳-۱۵). به‌راستی ما فرستادگان خود و آنان را که ایمان آورده‌اند در زندگی دنیا و روزی که گواهان برپا ایستند، یاری می‌کنیم. روزی که ستمکاران را عذرخواهی آنان سود ندهد. برای آنان لعنت است و بدی آن سرای را دارند (غافر/۵۱-۵۲). در آن روز عذرخواهی آنان که ستم کردند، سودشان ندهد و نه از آنان خواسته شود که پوزش بخواهند (روم/۵۷). روزی که از هر امّتی، گواهی برانگیزیم، آن‌گاه به کسانی که کافر بودند نه اجازه [سخن‌گفتن] داده شود و نه از آنان خواسته شود که پوزش بخواهند (نحل/۸۴). [در آن روز به کافران] گفته شود: امروز شما را فراموش می‌کنیم چنان که شما دیدار این روزتان را فراموش کردید. جایگاه شما آتش است و برای شما یاری کننده‌ای نیست. این به سبب آن است که شما آیات خدا را به مسخره گرفتید. زندگی دنیا شما را فریب داد. پس امروز از آن [آتش] بیرون آورده نمی‌شوند و نه از آنان خواسته شود که پوزش بخواهند (جاثیه/۳۴-۳۵). ای کسانی که کافر شده‌اید، امروز عذر نخواهید جز این نیست که به آن چه می‌کرده‌اید، جزا داده می‌شوید (تحریم/۷). [در آن روز] به آنان (تکذیب‌کنندگان) اجازه ندهند تا عذر بخواهند (مرسلات/۳۶). اگر [دشمنان خدا] صبر کنند، جایگاه آنان آتش است و اگر پوزش‌ خواهند، پوزش‌ آنان پذیرفته نمی‌شود (فصّلت/۲۴).

[موسی مع عبد من عبادنا] فَانطَلَقَا حَتَّى إِذَا رَكِبَا فِي السَّفِينَةِ خَرَقَهَا قَالَ أَخَرَقْتَهَا لِتُغْرِقَ أَهْلَهَا لَقَدْ جِئْتَ شَيْئًا إِمْرًا* … قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّكَ إِنَّكَ لَن تَسْتَطِيعَ مَعِي صَبْرًا* … قَالَ إِن سَأَلْتُكَ عَن شَيْءٍ بَعْدَهَا فَلَا تُصَاحِبْنِي قَدْ بَلَغْتَ مِن لَّدُنِّي عُذْرًا (کهف/۷۱-۷۶)

و اَسْأَلْهُمْ (بنی‌اسرائیل) عَنِ الْقَرْيَةِ الَّتِي كَانَتْ حَاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ يَعْدُونَ فِي السَّبْتِ إِذْ تَأْتِيهِمْ حِيتَانُهُمْ يَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعًا وَ يَوْمَ لاَ يَسْبِتُونَ لاَ تَأْتِيهِمْ كَذَلِكَ نَبْلُوهُم بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ* وَ إِذَ قَالَتْ أُمَّةٌ مِّنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْمًا اللّهُ مُهْلِكُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَدِيدًا قَالُواْ مَعْذِرَةً إِلَى رَبِّكُمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ* فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُكِّرُواْ بِهِ أَنجَيْنَا الَّذِينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَ أَخَذْنَا الَّذِينَ ظَلَمُواْ بِعَذَابٍ بَئِيسٍ بِمَا كَانُواْ يَفْسُقُونَ (اعراف/۱۶۳-۱۶۵)

وَ جَاء الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الأَعْرَابِ لِيُؤْذَنَ لَهُمْ وَ قَعَدَ الَّذِينَ كَذَبُواْ اللّهَ وَ رَسُولَهُ سَيُصِيبُ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِنْهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ* لَّيْسَ عَلَى الضُّعَفَاء وَ لاَ عَلَى الْمَرْضَى وَ لاَ عَلَى الَّذِينَ لاَ يَجِدُونَ مَا يُنفِقُونَ حَرَجٌ إِذَا نَصَحُواْ لِلّهِ وَ رَسُولِهِ مَا عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِن سَبِيلٍ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ* وَ لاَ عَلَى الَّذِينَ إِذَا مَا أَتَوْكَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لاَ أَجِدُ مَا أَحْمِلُكُمْ عَلَيْهِ تَوَلَّواْ وَّ أَعْيُنُهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَنًا أَلاَّ يَجِدُواْ مَا يُنفِقُونَ* إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ وَ هُمْ أَغْنِيَاء رَضُواْ بِأَن يَكُونُواْ مَعَ الْخَوَالِفِ وَ طَبَعَ اللّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ* يَعْتَذِرُونَ إِلَيْكُمْ إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَيْهِمْ قُل لاَّ تَعْتَذِرُواْ لَن نُّؤْمِنَ لَكُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللّهُ مِنْ أَخْبَارِكُمْ وَ سَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ* سَيَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَكُمْ إِذَا انقَلَبْتُمْ إِلَيْهِمْ لِتُعْرِضُواْ عَنْهُمْ فَأَعْرِضُواْ عَنْهُمْ إِنَّهُمْ رِجْسٌ وَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ جَزَاء بِمَا كَانُواْ يَكْسِبُونَ* يَحْلِفُونَ لَكُمْ لِتَرْضَوْاْ عَنْهُمْ فَإِن تَرْضَوْاْ عَنْهُمْ فَإِنَّ اللّهَ لاَ يَرْضَى عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِقِينَ (توبه/۹۰-۹۶)

يَحْذَرُ الْمُنَافِقُونَ أَن تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِمَا فِي قُلُوبِهِم قُلِ اسْتَهْزِئُواْ إِنَّ اللّهَ مُخْرِجٌ مَّا تَحْذَرُونَ* وَ لَئِن سَأَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ إِنَّمَا كُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ قُلْ أَبِاللّهِ وَ آيَاتِهِ وَ رَسُولِهِ كُنتُمْ تَسْتَهْزِئُونَ* لاَ تَعْتَذِرُواْ قَدْ كَفَرْتُم بَعْدَ إِيمَانِكُمْ إِن نَّعْفُ عَن طَآئِفَةٍ مِّنكُمْ نُعَذِّبْ طَآئِفَةً بِأَنَّهُمْ كَانُواْ مُجْرِمِينَ (توبه/۶۴-۶۶)

فَالْمُلْقِيَاتِ ذِكْرًا* عُذْرًا أَوْ نُذْرًا* إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَوَاقِعٌ (مرسلات/۵-۷)

يُنَبَّأُ الْإِنسَانُ يَوْمَئِذٍ بِمَا قَدَّمَ وَ أَخَّرَ* بَلِ الْإِنسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ* وَ لَوْ أَلْقَى مَعَاذِيرَهُ (قیامت/۱۳-۱۵) إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنَا وَ الَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ يَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهَادُ* يَوْمَ لَا يَنفَعُ الظَّالِمِينَ مَعْذِرَتُهُمْ وَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ (غافر/۵۱-۵۲) فَيَوْمَئِذٍ لَّا يَنفَعُ الَّذِينَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ وَ لَا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ (روم/۵۷) وَ يَوْمَ نَبْعَثُ مِن كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا ثُمَّ لاَ يُؤْذَنُ لِلَّذِينَ كَفَرُواْ وَ لاَ هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ (نحل/۸۴) وَ قِيلَ [للکافرین] الْيَوْمَ نَنسَاكُمْ كَمَا نَسِيتُمْ لِقَاء يَوْمِكُمْ هَذَا وَ مَأْوَاكُمْ النَّارُ وَ مَا لَكُم مِّن نَّاصِرِينَ* ذَلِكُم بِأَنَّكُمُ اتَّخَذْتُمْ آيَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَ غَرَّتْكُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا فَالْيَوْمَ لَا يُخْرَجُونَ مِنْهَا وَ لَا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ (جاثیه/۳۴-۳۵) يَا أَيُّهَا الَّذِينَ كَفَرُوا لَا تَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ إِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ (تحریم/۷) [فی هذا الیوم] لَا يُؤْذَنُ لَهُمْ (المکذّبین) فَيَعْتَذِرُونَ (مرسلات/۳۶) فَإِن يَصْبِرُوا (الاعداء الله) فَالنَّارُ مَثْوًى لَّهُمْ وَ إِن يَسْتَعْتِبُوا فَمَا هُم مِّنَ الْمُعْتَبِينَ (فصّلت/۲۴)