چکیده: خدا شما را از خاک آفرید سپس طی مراحلی به رشد کامل خود می‌رسید. آن‌گاه که انسان به رشد کامل خود برسد، می‌گوید: پروردگارا، بر دلم افکن تا نعمت‌‌های تو را سپاس گزارم و کار شایسته‌ انجام دهم و فرزندانم را برای من شایسته گردان. راه رشد از بیراهه آشکار شده است. بندگان باید دعوت خدا را بپذیرند و به او ایمان آورند تا رشد یابند. کسانی که به ناحق در زمین تکبّر می‌ورزند، اگر راه رشد را ببینند آن را برنمی‌گزینند.

او کسی است که شما را از خاکی آفرید سپس از نطفه‌ای، آن‌گاه از علقه‌ای و بعد شما را [به صورت] کودکی بیرون می‌آورد، آن‌گاه تا به رشد کامل خود برسید پس از آن تا پیر شوید. از میان شما کسی است که پیش از پیری می‌میرد و تا به مدتی که مقرّر شماست، برسید شاید بیندیشید (غافر/۶۷). انسان را به احسان به پدر و مادرش، سفارش کردیم. مادرش با سختی او را حمل کرد و با سختی او را به دنیا آورد. بار برداشتن و از شیر گرفتن او سی ماه است تا آن‌گاه که به رشد کامل خود برسد و به چهل سالگی برسد، می‌گوید: پروردگارا، بر دلم افکن تا نعمتی را که بر من ارزانی داشته‌ای، سپاس گویم و کار شایسته‌ای که می‌پسندی، انجام دهم و فرزندانم را برای من شایسته گردان. در حقیقت من به سوی تو، توبه آوردم و من از مسلمانان هستم. اینان هستند که بهترین آن‌چه انجام داده‌اند از آنها خواهیم پذیرفت و از بدی‌های آنها در بین بهشتیان، درمی‌گذریم وعده راستی که وعده داده می‌شدند (احقاف/۱۵-۱۶). ای مردم، اگر درباره برانگیخته شدن در شک هستید پس ما شما را از خاک آفریده‌ایم سپس از نطفه سپس از علقه، آن‌گاه از مضغه دارای خلقت کامل و خلقت ناقص تا [قدرت خود را] بر شما روشن کنیم و آن‌چه را اراده می‌کنیم تا مدّتی در رحم‌ها قرار می‌دهیم، آن‌گاه شما را [به صورت] کودک بیرون می‌آوریم سپس تا به رشد کامل خود برسید. برخی از شما می‌میرد و برخی از شما به غایت پیری می‌رسد، به گونه‌ای که پس از دانستن چیزی نمی‌داند (حج/۵). به مال یتیم، جز به نیکوترین روش نزدیک نشوید تا به رشد کامل خود برسد (انعام/۱۵۲؛ اسراء/۳۴). ای کسانی که ایمان آورده‌اید، باید غلامان و کنیزان شما و کسانی از شما که به بلوغ نرسیده‌اند، سه بار [در شبانه‌روز] از شما اجاره بگیرند: پیش از نماز صبح و نیمروز که جامه‌های خود را بیرون می‌آورید و پس از نماز شامگاه. [این] سه هنگام برهنگی شماست. بر شما و آنها گناهی نیست که غیر از این، گرد یکدیگر بگردید. خدا آیات [خود] را این‌گونه براى شما بیان مى‏ کند. خدا داناى حکیم است. چون کودکان شما به بلوغ رسیدند، باید از شما اجازه بگیرند. همان‌گونه که آنان که پیش از ایشان بودند، اجازه می‌گرفتند. خدا آیات خود را این‌گونه براى شما بیان مى‏ کند. خدا داناى حکیم است (نور/۵۸-۵۹).

یتیمان را بیازمایید تا آن‌گاه که به سنّ ازدواج رسیدند پس اگر در آنها رشد یافتید، اموال آنها را به خودشان بدهید و آن را از بیم آن‌که مبادا بزرگ شوند [و اموال خود را پس گیرند] به اسراف و شتاب نخورید و آن کس که توانگر است [از گرفتن اجرت سرپرستى] خوددارى کند و هر کس تهی‌دست است، مطابق عرف [از آن] بخورد پس هر گاه اموالشان را به آنان رد کردید، بر آنان گواه بگیرید. خداوند برای حسابرسى کافى است (نساء/۶).

در دین اکراهی نیست، به یقین [راه] رشد از بیراهه آشکار شده است. پس هر کس به طاغوت کفر ورزد و به خدا ایمان آورد، در حقیقت به محکم‌ترین دستاویز چنگ زده است که هرگز گسستنی نیست (بقره/۲۵۶). چون بندگان من از تو درباره من بپرسند، بی‌گمان من نزدیکم و دعای دعا کننده را هنگامی که مرا بخواند، پاسخ می‌دهم پس آنها نیز دعوت مرا اجابت کنند و به من ایمان آورند تا رشد یابند (بقره/۱۸۶). هر کس را خدا هدایت کند، او هدایت ‏یافته است و هر کس را گمراه کند، هرگز براى او سرپرستی رشددهنده، نخواهى یافت (کهف/۱۷).

به‌زودی کسانی را که به ناحق در زمین تکبّر می‌ورزند، از آیاتم رویگردان می‌کنم. اگر هر نشانه‌ای را ببینند به آن ایمان نیاورند و اگر راه رشد را ببینند آن را برنگزینند و اگر راه گمراهی را ببینند آن را راه خود قرار می‌دهند. این به آن سبب است که آنان آیات ما را تکذیب کردند و همواره از آن غفلت ورزیدند (اعراف/۱۴۶).

رشد- اقوام، ما از پیش به ابراهیم رشدش را دادیم (انبیاء/۵۱).

[لوط به قوم خود گفت:] آیا در میان شما یک مرد رشد‌یافته نیست (هود/۷۸)؟

هنگامی که [یوسف] به رشد کامل خود رسید، به او حکمت و دانش دادیم. ما نیکوکاران را این چنین پاداش می‌دهیم (یوسف/۲۲).

[قوم شعیب] گفتند: ای شعیب، آیا نماز تو به تو فرمان می‌دهد که آن‌چه را پدرانمان می‌پرستیدند، رها کنیم یا در اموال خود هر طور که بخواهیم عمل نکنیم؟ در حقیقت تو مردی بردبار و رشد یافته‌ای (هود/۸۷). موسى به او [بنده‌ای از بندگان ما که به او رحمت و علم دادیم] گفت: آیا از تو پیروى کنم تا از رشدی که تعلیم شده ‏اى به من یاد دهى (کهف/۶۶)؟ [بنده‌ای از بندگان ما که به او رحمت و علم دادیم، گفت:] دیوار [که خراب کردم] از آن دو پسر یتیم در آن شهر بود و زیر آن گنجی برای آن دو بود. پدرشان نیکوکار بود پس پروردگار تو می‌خواست آن دو به رشد کامل خود برسند و گنج خود را که رحمتی از جانب پروردگارت بود، بیرون آورند. این را من خودسرانه انجام ندادم (کهف/۸۲).

چون [موسی] به رشد کامل خود رسید، به او حکمت و دانش دادیم. ما نیکوکاران را این‌چنین پاداش می‌دهیم (قصص/۱۴).

[فرعون گفت:] شما را جز به راه رشد هدایت نمی‌کنم (غافر/۲۹). فرمان فرعون مایه رشد نبود (هود/۹۷). آن کس که ایمان آورده بود، گفت: ای قوم من، مرا پیروی کنید تا شما را به راه رشد هدایت کنم (غافر/۳۸).

آنگاه که آن جوانان به غار سوی پناه بردند، پس گفتند: پروردگارا، به ما از جانب خود رحمتی ببخش و در کار ما برای ما رشد فراهم کن (کهف/۱۰).

بدانید که رسول خدا در میان شماست. اگر در بسیاری از کارها از شما پیروی می‌کرد، دچار زحمت می‌شدید لیکن خدا ایمان را محبوب شما گردانید و آن ‌را در دل‌های شما آراست و کفر، نافرمانی و عصیان را برای شما ناپسند قرار داد. آنها در حقیقت رشدیافتگان هستند. [این] فضل و نعمتی از جانب خداست و خدا دانای حکیم است (حجرات/۷-۸). در مورد چیزى نگو که من آن را فردا انجام خواهم داد مگر آن‌که خدا بخواهد و چون فراموش کردى، پروردگارت را یاد کن و بگو، امید است پروردگارم مرا به چیزی که از این نزدیکتر به رشد است، هدایت کند (کهف/۲۳-۲۴). بگو، به من وحی شده است که تنی چند از جنّیان گوش فرا داشتند و گفتند: به‌راستی ما قرآنی شگفت‌آور شنیدیم که به [راه] رشد هدایت می‌کند پس به آن ایمان آوردیم و هرگز کسی را شریک پروردگارمان قرار نخواهیم داد (جنّ/۱-۲). [آنها گفتند:] ما نمی‌دانیم آیا برای کسانی که در زمین هستند، بدی خواسته شده یا پروردگار آنها برایشان رشد خواسته است (جنّ/۱۰). [آنها گفتند:] از میان ما برخی فرمانبردار و برخی منحرف هستند پس هر کس تسلیم شود، آنان در جستجوی [راه] رشد هستند (جنّ/۱۴). بگو، بی‌تردید من برای شما اختیار زیان و رشدی را ندارم (جنّ/۲۱).

بلوغ، هدایت

هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُوا شُيُوخًا وَ مِنكُم مَّن يُتَوَفَّى مِن قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوا أَجَلًا مُّسَمًّى وَ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ (غافر/۶۷) وَ وَصَّيْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَ وَضَعَتْهُ كُرْهًا وَ حَمْلُهُ وَ فِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلَى وَالِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَ أَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَ إِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ* أُوْلَئِكَ الَّذِينَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَ نَتَجاوَزُ عَن سَيِّئَاتِهِمْ فِي أَصْحَابِ الْجَنَّةِ وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِي كَانُوا يُوعَدُونَ (احقاف/۱۵-۱۶) يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِن كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِّنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِن مُّضْغَةٍ مُّخَلَّقَةٍ وَ غَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِّنُبَيِّنَ لَكُمْ وَ نُقِرُّ فِي الْأَرْحَامِ مَا نَشَاء إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ وَ مِنكُم مَّن يُتَوَفَّى وَ مِنكُم مَّن يُرَدُّ إِلَى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلَا يَعْلَمَ مِن بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئًا (حج/۵) وَ لاَ تَقْرَبُواْ مَالَ الْيَتِيمِ إِلاَّ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ (انعام/۱۵۲؛ اسراء/۳۴) يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِيَسْتَأْذِنكُمُ الَّذِينَ مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ وَ الَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنكُمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِن قَبْلِ صَلَاةِ الْفَجْرِ وَ حِينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُم مِّنَ الظَّهِيرَةِ وَ مِن بَعْدِ صَلَاةِ الْعِشَاء ثَلَاثُ عَوْرَاتٍ لَّكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ وَ لَا عَلَيْهِمْ جُنَاحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَيْكُم بَعْضُكُمْ عَلَى بَعْضٍ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ* وَ إِذَا بَلَغَ الْأَطْفَالُ مِنكُمُ الْحُلُمَ فَلْيَسْتَأْذِنُوا كَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ (نور/۵۸-۵۹)

وَ ابْتَلُواْ الْيَتَامَى حَتَّىَ إِذَا بَلَغُواْ النِّكَاحَ فَإِنْ آنَسْتُم مِّنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُواْ إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ وَ لاَ تَأْكُلُوهَا إِسْرَافًا وَ بِدَارًا أَن يَكْبَرُواْ وَ مَن كَانَ غَنِيًّا فَلْيَسْتَعْفِفْ وَ مَن كَانَ فَقِيرًا فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَإِذَا دَفَعْتُمْ إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ فَأَشْهِدُواْ عَلَيْهِمْ وَ كَفَى بِاللّهِ حَسِيبًا (نساء/۶)

لاَ إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ يُؤْمِن بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَىَ لاَ انفِصَامَ لَهَا وَ اللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ (بقره/۲۵۶) وَ إِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُواْ لِي وَ لْيُؤْمِنُواْ بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ (بقره/۱۸۶)  مَن يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَ مَن يُضْلِلْ فَلَن تَجِدَ لَهُ وَلِيًّا مُّرْشِدًا (كهف/۱۷)

سَأَصْرِفُ عَنْ آيَاتِيَ الَّذِينَ يَتَكَبَّرُونَ فِي الأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ إِن يَرَوْاْ كُلَّ آيَةٍ لاَّ يُؤْمِنُواْ بِهَا وَ إِن يَرَوْاْ سَبِيلَ الرُّشْدِ لاَ يَتَّخِذُوهُ سَبِيلًا وَ إِن يَرَوْاْ سَبِيلَ الْغَيِّ يَتَّخِذُوهُ سَبِيلًا ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا وَ كَانُواْ عَنْهَا غَافِلِينَ (اعراف/۱۴۶)

الرّشد- الاقوام،‌ وَ لَقَدْ آتَيْنَا إِبْرَاهِيمَ رُشْدَهُ مِن قَبْلُ (انبياء/۵۱)

[قال لوط لقومه] أَلَيْسَ مِنكُمْ رَجُلٌ رَّشِيدٌ (هود/۷۸)

وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ (يوسف) آتَيْنَاهُ حُكْمًا وَ عِلْمًا وَ كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ (يوسف/۲۲)

قَالُواْ يَا شُعَيْبُ أَصَلاَتُكَ تَأْمُرُكَ أَن نَّتْرُكَ مَا يَعْبُدُ آبَاؤُنَا أَوْ أَن نَّفْعَلَ فِي أَمْوَالِنَا مَا نَشَاء إِنَّكَ لَأَنتَ الْحَلِيمُ الرَّشِيدُ (هود/۸۷) قَالَ لَهُ [عبداً من عبادنا اتيناه رحمة و علما] مُوسَى هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلَى أَن تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا (كهف/۶۶) [قال عبداً من عبادنا اتيناه رحمة و علما] وَ أَمَّا الْجِدَارُ فَكَانَ لِغُلَامَيْنِ يَتِيمَيْنِ فِي الْمَدِينَةِ وَ كَانَ تَحْتَهُ كَنزٌ لَّهُمَا وَ كَانَ أَبُوهُمَا صَالِحًا فَأَرَادَ رَبُّكَ أَنْ يَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَ يَسْتَخْرِجَا كَنزَهُمَا رَحْمَةً مِّن رَّبِّكَ وَ مَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِي (كهف/۸۲)

وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ (موسی) وَ اسْتَوَى آتَيْنَاهُ حُكْمًا وَ عِلْمًا وَ كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ (قصص/۱۴)

[قال فرعون] وَ مَا أَهْدِيكُمْ إِلَّا سَبِيلَ الرَّشَادِ (غافر/۲۹)  وَ مَا أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِيدٍ (هود/۹۷) وَ قَالَ الَّذِي آمَنَ يَا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِكُمْ سَبِيلَ الرَّشَادِ (غافر/۳۸)

إِذْ أَوَى الْفِتْيَةُ إِلَى الْكَهْفِ فَقَالُوا رَبَّنَا آتِنَا مِن لَّدُنكَ رَحْمَةً وَ هَيِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَدًا (كهف/۱۰)

وَ اعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِيرٍ مِّنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَ لَكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيَانَ أُوْلَئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ* فَضْلًا مِّنَ اللَّهِ وَ نِعْمَةً وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ (حجرات/۷-۸) وَ لَا تَقُولَنَّ لِشَيْءٍ إِنِّي فَاعِلٌ ذَلِكَ غَدًا* إِلَّا أَن يَشَاءَ اللَّهُ وَ اذْكُر رَّبَّكَ إِذَا نَسِيتَ وَ قُلْ عَسَى أَن يَهْدِيَنِ رَبِّي لِأَقْرَبَ مِنْ هَذَا رَشَدًا (كهف/۲۳-۲۴) قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِّنَ الْجِنِّ فَقَالُوا إِنَّا سَمِعْنَا قُرْآنًا عَجَبًا* يَهْدِي إِلَى الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَ لَن نُّشْرِكَ بِرَبِّنَا أَحَدًا (جنّ/۱-۲) وَ أَنَّا لَا نَدْرِي أَشَرٌّ أُرِيدَ بِمَن فِي الْأَرْضِ أَمْ أَرَادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَدًا (جنّ/۱۰) وَ أَنَّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَ مِنَّا الْقَاسِطُونَ فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُوْلَئِكَ تَحَرَّوْا رَشَدًا (جنّ/۱۴) قُلْ إِنِّي لَا أَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَ لَا رَشَدًا (جنّ/۲۱)