حلال و حرام، مجاز و ممنوع، این مفهوم از مادّۀ «ح ل ل» ۳۷ بار و «ح ر م» ۵۲ بار آمده است.
چکیده: خدا موارد حلال و حرام را بیان فرموده است و فرمان می‌دهد چیزهای پاکیزهای را که خدا برای شما حلال کرده، حرام نشمارید.
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چیزهای پاکیزهای را که خدا برای شما حلال کرده، حرام نشمارید و از حد نگذرید که خدا از حد‌گذرندگان را دوست نمی‌دارد (مائده/۸۷). ای مردم، از آن‌چه در زمین است حلال و پاکیزه را بخورید. از گام‌های شیطان پیروی نکنید زیرا او دشمن آشکار شما است (بقره/۱۶۸). از آن‌چه خدا روزی شما گردانیده، حلال و پاکیزه را بخورید و از خدایی که به او ایمان دارید، پروا کنید (مائده/۸۸). از آن‌چه خدا روزی شما گردانیده، حلال و پاکیزه را بخورید و اگر تنها خدا را می‌پرستید نعمت او را سپاس گزارید (نحل/۱۱۴). از آن‌چه به غنیمت برده‌اید، حلال و پاکیزه بخورید و از خدا پروا دارید زیرا خدا آمرزندۀ مهربان است (انفال/۶۹). ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به قراردادها وفا کنید. برای شما [گوشت] چهارپایان حلال گردیده جز آن‌چه بر شما خوانده می‌شود (مائده/۱). برای شما دام‌ها حلال شده است مگر آن‌چه بر شما خوانده می‌شود پس از پلیدی بت‌ها دوری کنید و از گفتار باطل اجتناب ورزید (حج/۳۰). بر شما حرام شده است مردار، خون، گوشت خوک و آن‌چه به نام غیر خدا کشته شده باشد. آنان که حیوان خفه شده، مرده با ضربه، از بلندی افتاده، به ضرب شاخ مرده و آن‌چه نیم خورده درنده است مگر آن‌چه را سر ببرید و آن‌چه برای بتان سر بریده شده و قسمت کردن شما به وسیلۀ تیر‌های قرعه، این نافرمانی خداست. امروز کسانی که کافر شده‌اند، از دین شما ناامید شده‌اند پس از آنها نترسید و از من بترسید. امروز دین شما را برای شما کامل کردم و نعمت خود را برای شما تمام کردم و اسلام را دین شما پسندیدم (مائده/۳). [خدا] تنها مردار، خون، گوشت خوک، آن‌چه را که نام غیر خدا بر آن برده شده بر شما حرام گردانیده است ولی کسی که ناچار شود، در صورتی که ستمگر و متجاوز نباشد بر او گناهی نیست زیرا خدا آمرزندۀ مهربان است (بقره/۱۷۳، نحل/۱۱۵). بگو، در آن‌چه به من وحی شده است، چیزی را که خوردن آن بر خورنده‌ای حرام باشد، نمی‌یابم مگر آن‌که مردار، خون ریخته، گوشت خوک که پلید است و [حیوانی که هنگام ذبح] از روی نافرمانی نام غیر خدا بر او برده شده باشد پس کسی که بدون سرکشی و زیاده‌خواهی ناچار گردد، قطعاً پروردگار تو آمرزندۀ مهربان است (انعام/۱۴۵). پس هر کس در حال گرسنگی ناچار [به خوردن] شود، بدون آن‌که گرایش به گناه داشته باشد، بی‌گمان خدا آمرزندۀ مهربان است. از تو می‌پرسند: چه چیزی برای آنان حلال شده است؟ بگو، چیزهای پاکیزه برای شما حلال گردیده و حیوانات شکارگر که شما به عنوان مربّیان سگ‌های شکاری از آن‌چه خدایتان آموخته به آنها تعلیم داده‌اید [حلال شده است]. پس از آن‌چه آنها برای شما گرفته و نگاه داشته‌اند، بخورید و نام خدا را بر آنها ببرید. از خدا پروا کنید زیرا خدا حسابرس سریعی است. امروز چیزهای پاکیزه برای شما حلال شد و طعام اهل کتاب بر شما حلال و طعام شما برای آنها حلال است (مائده/۴-۵). ای کسانی که ایمان آورده‌اید، در حالی که مُحرم هستید شکار را نکشید. هر کس از شما عمداً آن را بکشد باید نظیر آن‌چه کشته است، از چهارپایان کفّاره بدهد که دو نفر عادل از خود شما آن را تصدیق کنند و به عنوان قربانی به کعبه برسد [و قربانی شود] یا کفّاره‌ای، طعام دادن به مستمندان یا نظیر آن روزه گرفتن است تا سزای کار خود را بچشد. خدا آن‌چه در گذشته واقع شده عفو کرده است. هر کس تکرار کند، خدا از او انتقام می‌گیرد. خدا عزّتمند صاحب انتقام است. صید دریا و مأکولات آن برای شما حلال شده است تا برای شما و مسافران بهره‌ای باشد ولی صید بیابان مادام که مُحرم باشید بر شما حرام گردیده است. از خدایی که نزد او محشور می‌شوید، پروا دارید (مائده/۹۵-۹۶). ای کسانی که ایمان آورده‌اید … نباید شکار را در حال احرام حلال شمارید. خدا هر چه بخواهد فرمان می‌دهد (مائده/۱). بگو، زیورهایی را که خدا بر بندگان خود پدید آورده و روزی‌های پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده؟ بگو، این [نعمت‌ها] در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آوردند و روز قیامت خاصّ آنان می‌باشد. این‌گونه آیات را برای گروهی که می‌دانند، به روشنی بیان می‌کنیمۀ در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آ (اعراف/۳۲). بگو، به من خبر دهید آن‌چه از روزی که خدا برای شما نازل کرده چرا بخشی از آن را حرام و [بخشی را] حلال گردانیده‌اید؟ بگو، آیا خدا به شما اجازه داده یا بر خدا دروغ می‌بندید؟ کسانی که بر خدا دروغ می‌بندند روز رستاخیز چه گمان دارند؟ در حقیقت خدا بر مردم، دارای بخشش است ولی بیشتر آنها سپاس‌گزاری نمی‌کنند (یونس/۵۹-۶۰). شما را چه شده است که از آن‌چه نام خدا بر آن برده شده است، نمی‌خورید؟ با این‌که [خدا] آن‌چه بر شما حرام کرده، جز آن‌چه به آن ناچار شده‌اید، برای شما به تفصیل بیان نموده است. به‌راستی بسیاری از روی نادانی با هوس‌های خود، [دیگران را] گمراه می‌کنند. قطعاً پروردگار تو به [حال] تجاوزکاران داناتر است (انعام/۱۱۹). با دروغی که بر زبان خود جاری می‌شود، نگویید این حلال است و آن حرام تا بر خدا دروغ بندید زیرا کسانی که بر خدا دروغ می‌بندند رستگار نمی‌شوند. این بهرۀ اندک است ولی عذاب دردناک خواهند داشت (نحل/۱۱۶-۱۱۷).
ای پیامبر، چرا برای خشنودی همسران خود آن‌چه را خدا برای تو حلال گردانیده، حرام می‌کنی؟ خدا آمرزندۀ مهربان است (تحریم/۱).
بگو، بیایید تا آن چه را پروردگارتان بر شما حرام کرده برای شما بخوانم: چیزی را با او شریک قرار ندهید. به پدر و مادر احسان کنید. فرزندان خود را از بیم تنگدستی نکشید. ما شما و آنان را روزی می‌رسانیم. به کارهای زشت، چه آشکارا و چه پوشیده نزدیک نشوید و نفسی را که خدا حرام گردانیده جز به حق نکشید. اینها است که [خدا] شما را به آن سفارش کرده است، تا بیندیشید. به مال یتیم جز به نحوی نیکوتر نزدیک نشوید تا به حدّ رشد خود برسد. پیمانه و ترازو را به عدالت تمام بدهید. هیچ کس را جز به اندازۀ توان او تکلیف نمی‌کنیم. چون سخن گویید دادگری کنید، هر چند خویشاوند [شما] باشد. به پیمان خود وفا کنید. اینها است که [خدا] شما را به آن سفارش کرده است تا پند گیرید. این راه راست من است پس از آن پیروی کنید. از راه‌هایی که شما را از راه او پراکنده می‌سازد، پیروی نکنید. این‌هاست که [خدا] شما را به آن سفارش کرده است تا به تقوا گرایید (انعام/۱۵۱-۱۵۳). نفسی را که خدا حرام کرده است جز به حق نکشید. هر کس مظلوم کشته شود، به سرپرست او قدرتی داده‌ایم پس نباید در قتل زیاده‌روی کند زیرا او یاری شده است (اسراء/۳۳). عبادالرحمان کسانی هستند که با خدا معبودی دیگر نمی‌خوانند و نفسی را که خدا حرام کرده است جز به حق نمی‌کشند و زنا نمی‌کنند. هر کس اینها را انجام دهد، سزای خود را دریافت خواهد کرد. برای او در روز قیامت عذاب دو چندان می‌شود. پیوسته در آن خوار می‌ماند مگر کسی که توبه کند، ایمان آورد و کار شایسته کند پس خدا بدی‌های آنان را به نیکی‌ها تبدیل میکند (فرقان/۶۸-۷۰). خدا داد و ستد را حلال و ربا را حرام گردانیده است (بقره/۲۷۵). بگو، پرودگار من فقط زشتکاری‌ها، چه آشکار و چه پنهان، گناه و ستم ناحق را حرام گردانیده است و این‌که چیزی را شریک خدا سازید که دلیلی بر آن نازل نکرده و این‌که چیزی را که نمی‌دانید به خدا نسبت دهید (اعراف/۳۳).
با زنانی که پدرانتان به ازدواج خود در آورده‌اند، نکاح نکنید مگر آن‌چه که قبلاً رخ داده است زیرا آن کاری زشت، ناپسند و بد راه و رسمی است. بر شما حرام شده است [ازدواج] با مادرانتان، دخترانتان، خواهرانتان، عمّه‌هایتان، خاله‌هایتان، دختران برادر، دختران خواهر، مادرهایتان که به شما شیر داده‌اند، خواهران رضاعی شما، مادران زنانتان، دختران همسرانتان که در دامان شما پرورش یافته‌اند و با آن همسران همبستر شده‌اید. پس اگر با آنها همبستر نشده‌اید بر شما گناهی نیست [که با دختران آنها ازدواج کنید] و زنان پسرانتان که از پشت خود شما هستند و جمع دو خواهر با همدیگر مگر آن‌چه در گذشته رخ داده باشد زیرا خدا آمرزندۀ مهربان است (نساء/۲۲-۲۳). زنان شوهردار [نیز بر شما حرام شده] به جز کنیزانی که مالک آنان شده‌اید. [این] حکم خدا بر شما است و غیر از این برای شما حلال است که به وسیلۀ اموال خود طلب کنید، در صورتی که پاکدامن باشید و زناکار نباشید (نساء/۲۴). [ازدواج] زنان پاکدامن از مسلمانان و زنان پاکدامن از کسانی که پیش از شما کتاب به آنان داده شده، به شرط آن که مهر آنها را به ایشان بدهید در حالی که خود پاکدامن باشید نه زناکار و نه آن‌که زنان را پنهانی دوست خود بگیرید [بر شما حلال است]. هر کس به ایمان کفر ورزد، قطعاً عمل او تباه می‌شود و در آخرت از زیانکاران خواهد بود (مائده/۵).
زنان طلاق داده شده باید مدّت سه پاکی انتظار بکشند و اگر به خدا و روز بازپسین ایمان دارند بر آنان حلال نیست که آن‌چه را خداوند در رحم آنان آفریده، پوشیده دارند (بقره/۲۲۸). طلاق [رجعی] دو بار است. پس از آن، یا به خوبی نگاه داشتن، یا به شایستگی آزاد کردن است. بر شما حلال نیست که از آن‌چه به آنان داده‌اید چیزی باز ستانید مگر آن‌که بترسند حدود الهی را رعایت نکنند (بقره/۲۲۹). اگر [شوهر برای بار سوم] زن را طلاق داد، پس از آن، دیگر [آن زن] برای او حلال نیست تا این‌که با شوهری غیر از او ازدواج کند. پس اگر [شوهر دوم] او را طلاق داد، اگر آن دو پندارند که حدود خدا را بر پا می‌دارند، گناهی بر آن دو نیست که به یکدیگر بازگردند. اینها احکام خداست که برای قومی که می‌دانند، بیان میکند (بقره/۲۳۰). ای کسانی که ایمان آورده‌اید، بر شما حلال نیست که زنان را به اکراه ارث برید. آنان را زیر فشار نگذارید تا بخشی از آن‌چه را به آنان داده‌اید [از چنگ آنها به در] ببرید مگر آن که مرتکب زشت‌کاری آشکاری شوند. با آنان به شایستگی رفتار کنید. اگر از آنان خوشتان نیامد، پس چه بسا چیزی را خوش نمی‌دارید و خدا در آن خیر فراوان قرار می‌دهد (نساء/۱۹). مرد زناکار جز زن زناکار یا مشرک را به همسری نگیرد و زن زناکار را جز مرد زناکار یا مشرک به زنی نگیرد و بر مومنان این حرام شده است (نور/۳). در شب‌های روزه، هم‌خوابگی با زنانتان بر شما حلال شده است … در حالی که در مساجد معتکف هستید [با زنان] در نیامیزید. این حدود الهی است پس به آن نزدیک نشوید. این‌گونه خدا آیات خود را برای مردم بیان میکند تا پروا پیشه کنند (بقره/۱۸۷).
ای پیامبر، ما برای تو آن همسرانی را که مهرشان را داده‌ای حلال کردیم و [کنیزانی] را که خدا از غنیمت جنگی در اختیار تو قرار داده، دختران عمویت، دختران عمّه‌هایت، دختران دایی تو، دختران خاله‌هایت که با تو مهاجرت کرده‌اند و زن مومنی که خود را به پیامبر ببخشد، در صورتی که پیامبر بخواهد او را به زنی گیرد. [این حکم] ویژۀ تو است نه دیگر مومنان. ما نیک می‌دانیم که در مورد زنان و کنیزانشان چه بر آنان مقرّر کرده‌ایم تا برای تو مشکلی پیش نیاید. خدا همواره آمرزندۀ مهربان است (احزاب/۵۰). از این پس دیگر [گرفتن] زنان و نیز این‌که به جای آنان، زنان دیگری بگیری، بر تو حلال نیست. هر چند حسن آنها تو را به شگفت آورد به جز کنیزان. خدا همواره بر هر چیزی مراقب است (احزاب/۵۲).
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چون زنان باایمانِ مهاجر، نزد شما آیند آنان را بیازمایید. خدا به ایمان آنان داناتر است پس اگر آنان را با ایمان تشخیص دادید، دیگر ایشان را به سوی کافران باز نگردانید. نه آن زنان بر ایشان حلالند و نه آن [مردان] بر این زنان حلال هستند. هر چه خرج کرده‌اند به [شوهران] آنها بدهید و بر شما گناهی نیست. در صورتی که مهرشان را به آنان بدهید با ایشان ازدواج کنید. زنان کافر را در همسری خود نگاه ندارید. آن‌چه را شما خرج کرده‌اید، مطالبه کنید. آنها هم باید آن‌چه را خرج کرده‌اند مطالبه کنند. این حکم خداست که میان شما داوری میکند. خدا دانای حکیم است (ممتحنه/۱۰).
هر کس حرمت‌های خدا را بزرگ دارد، برای او نزد پروردگارش بهتر است (حج/۳۰).
حلال و حرام- اقوام، مردم شهری که آن را هلاک کردیم، حرام است [به سوی حساب] بر نگردند (انبیاء/۹۵).
از پیش، شیر دایگان را بر [موسی] حرام کرده بودیم پس [خواهر او] گفت: آیا شما را بر خانواده‌ای راهنمایی کنم که برای شما از او سرپرستی کنند و خیرخواه او باشند (قصص/۱۲)؟ [خدا به موسی] فرمود: ورود به آن سرزمین، چهل سال بر آنها (بنی‌اسرائیل) حرام است. در بیابان سرگردان خواهند بود پس تو بر گروه نافرمانان اندوه نخور (مائده/۲۶). همۀ خوراکی‌ها بر بنی‌اسرائیل حلال بود جز آن‌چه پیش از نزول تورات اسرائیل بر خود حرام کرده بود. بگو، اگر راست می‌گویید تورات را بیاورید و آن را بخوانید (آل‌عمران/۹۳). بر یهودیان [هر حیوان] چنگال‌داری را حرام کردیم. از گاو و گوسفند، چربی‌های آن دو را بر آنان حرام کردیم مگر چربی‌هایی که بر پشت آن دو یا بر روده‌ها است یا آن‌چه با استخوان درآمیخته است. این [تحریم] را به سزای ستم کردن آنها به آنان کیفر دادیم و ما بی‌شک راستگو هستیم (انعام/۱۴۶). به سزای ستمی که از یهودیان سر زد و به سبب آن که [مردم] را بسیار از راه خدا بازداشتند، چیزهای پاکیزهای را که بر آنان حلال شده بود، حرام کردیم و به دلیل ربا گرفتنشان با آن‌که از آن نهی شده بودند و این‌که اموال مردم را به ناروا می‌خوردند. ما برای کافران آنها عذابی دردناک آماده کرده‌ایم (نساء/۱۶۰-۱۶۱). از شما [بنی‌اسرائیل] پیمان گرفتیم که خون یکدیگر را نریزید و یکدیگر را از خانه‌هایتان بیرون نکنید. سپس اقرار کردید و خود گواهید [ولی] باز همین شما هستید که یکدیگر را می‌کشید و گروهی از خودتان را از دیارشان بیرون می‌کنید و به گناه و تجاوز بر ضدّ آنان به یکدیگر کمک می‌کنید. اگر به اسارت پیش شما آیند، به فدیه آنان را آزاد می‌کنی. با آن‌که بیرون کردن آنان بر شما حرام شده است … اینان هستند که زندگی دنیا را به جهان دیگر خریدند پس نه عذاب آنان سبک گردد و نه ایشان یاری شوند (بقره/۸۴-۸۶). کسانی که گفتند: خدا همان مسیح، پسر مریم، است، قطعاً کافر شدند و حال آن که مسیح می‌گفت: ای بنی‌اسرائیل، پروردگار من و پروردگار خودتان را بپرستید که هر کس به خدا شرک آورد، قطعاً خدا بهشت را بر او حرام کرده است (مائده/۷۲). فرشتگان گفتند: ای مریم، خدا تو را به کلمه‌ای از جانب خود که نام او مسیح، عیسی بن مریم، است بشارت می‌دهد. [او می‌گوید:] تورات را که پیش از من [نازل شده] است تصدیق می‌کنم و تا بعضی از آن‌چه را که بر شما حرام گردیده برای شما حلال کنم (آل‌عمران/۵۰،۴۵).
بر کسانی که یهودی شده‌اند آن‌چه را قبلاً بر تو حکایت کردیم، حرام گردانیدیم. ما بر آنان ستم نکردیم بلکه آنها به خود ستم می‌کردند (نحل/۱۱۸). آنان (اهل کتاب) که از این فرستاده، پیامبر درس نخوانده، که او را نزد خود، در تورات و انجیل نوشته می‌یابند، پیروی می‌کنند [همان پیامبر] آنان را به کار پسندیده فرمان می‌دهد و از کار ناپسند باز می‌دارد و برای آنان چیزهای پاکیزه را حلال و چیزهای پلید را حرام میکند (اعراف/۱۵۷). با کسانی [از اهل کتاب] که به خدا و روز بازپسین ایمان نمی‌آورند و آن‌چه را خدا و فرستاده‌اش حرام گردانیده، حرام نمی‌دارند و متدیّن به دین حق نمی‌گردند، بجنگید تا با خواری به دست خود جزیه دهند (توبه/۲۹).
[مشرکان] به پندار خود گفتند: اینها دام‌ها و کشتزارهایی ممنوع هستند. جز کسی که ما بخواهیم نباید از آن بخورد. دام‌هایی است که [سوار شدن بر] پشت آنها حرام شده است و دام‌هایی که [هنگام ذبح]، نام خدا را بر آنها نمی‌بردند. اینها افترایی است که بر خدا می‌بندند. به زودی آنان را به سبب آن چه افترا می‌بستند، جزا می‌دهد. گفتند: آن‌چه در شکم این دام‌ها است اختصاص به مردان ما دارد و بر همسران ما حرام شده است. اگر مرده باشد همه در آن شریک هستند. به‌زودی توصیف آنان را سزا خواهد داد زیرا او حکیم داناست. کسانی که از روی بی‌خردی و نادانی فرزندان خود را کشته‌اند و آن‌چه را خدا روزی آنها کرده بود از راه افترا به خدا حرام شمرده‌اند، سخت زیان کرده‌اند. به راستی گمراه شده و هدایت نیافته‌اند (انعام/۱۳۸-۱۴۰). هشت نر و مادّه [را بر شما حلال کرد] از گوسفند دو تا از بز دو تا. بگو، آیا [خدا] نرهای آنها را حرام کرده یا مادّه‌ها را؟ یا آن‌چه را رحم آن دو مادّه در برگرفته است؟ اگر راست می‌گویید از روی علم، به من خبر دهید. از شتر دو تا از گاو دو تا. بگو، آیا نرهای آنها را حرام کرده و یا مادّه‌ها را؟ یا آن‌چه را که رحم آن دو مادّه در بر گرفته است؟ آیا وقتی خدا شما را به این سفارش کرد، حاضر بودید؟ کیست ستمکارتر از آن که بر خدا دروغ بندد تا از روی نادانی مردم را گمراه کند؟ آری، خدا گروه ستمکاران را راهنمایی نمی‌کند (انعام/۱۴۳-۱۴۴). کسانی که شرک ورزیدند، گفتند: اگر خدا می‌خواست نه ما و نه پدرانمان، هیچ چیزی را غیر از او نمی‌پرستیدیم و بدون [حکم او] چیزی را حرام نمی‌شمردیم. کسانی که پیش از آنان بودند چنین کردند (نحل/۳۵). کسانی که شرک آوردند، به زودی خواهند گفت: اگر خدا می‌خواست نه ما و نه پدرانمان شرک نمی‌آوردیم و چیزی را حرام نمی‌کردیم. کسانی هم که پیش از آنان بودند همین گونه تکذیب کردند تا عقوبت ما را چشیدند (انعام/۱۴۸). بگو، گواهان خود را که گواهی میدهند به این که خدا اینها را حرام کرده بیاورید پس اگر هم شهادت دادند، تو با آنان شهادت نده (انعام/۱۵۰).
دوزخیان، بهشتیان را ندا میدهند که از آن آب یا از آن‌چه خدا روزی شما کرده، بر ما فرو ریزید. می‌گویند: خدا آنها را بر کافران حرام کرده است (اعراف/۵۰).
اطلاعات بیشتر: ماه‌های حرام، تغذیه ، ازدواج