جانشینی، جایگزینی، این مفهوم از مادّۀ «خ ل ف» ۲۱ بار و «ب د ل» ۶ بار آمده و آیاتی که این معنا را دارد، آمده است.
چکیده: خدا انسان را در زمین جانشین خود قرار داد. اقوام نافرمان را میبرد و مومنان را جانشینان قرار خواهد داد.
هنگامی که پروردگار به فرشتگان فرمود: من در زمین جانشینی خواهم گمارد، گفتند: آیا در آن کسی، را می‌گماری که فساد کند و خون‌ها بریزد و حال آن‌که ما تو را با سپاس به پاکی می ستاییم و تو را پاک می شمریم؟ فرمود: من چیزی را می‌دانم که شما نمی‌دانید (بقره/۳۰).
اوست که شما را جانشینان زمین قرار داد و بعضی از شما را بر بعضی دیگر برتری داد تا شما را در آنچه به شما داده است، بیازماید (انعام/۱۶۵). اوست که شما را در زمین جانشین گردانید پس هر کس کافر شود، کفر او به زیان اوست (فاطر/۳۹). کیست که درمانده را، چون او را بخواند اجابت می‌کند، گرفتاری را برطرف می‌سازد و شما را در زمین جانشین می‌کند؟ آیا با خدا معبودی هست؟ چه اندک متذکّر می‌شوند (نمل/۶۲). اگر می‌خواستیم البتّه در زمین به جای شما فرشتگانی پدید می‌آوردیم که در زمین جانشین باشند (زخرف/۶۰). خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند، وعده داده است که حتماً آنان را در زمین جانشین قرار دهد. همان‌گونه که کسانی را که پیش از آنها بودند، جانشین قرار داد و آن دینی را که برای آنها پسندیده است، به سود آنها استقرار دهد و بیم آنها را به ایمنی مبدّل گرداند. آنها مرا می‌پرستند و چیزی را با من شریک نمی‌گردانند و هر کس پس از آن کافر شود، آنان نافرمان هستند (نور/۵۵).
پروردگار تو بی‌نیاز و صاحب رحمت است. اگر بخواهد شما را میبرد و پس از شما هر که را بخواهد جانشین می‌گرداند. هم‌چنان که شما را از نسل گروهی دیگر پدید آورده است (انعام/۱۳۳). اگر بخواهد شما را میبرد و خلق تازه‌ای می‌آورد (ابراهیم/۱۹؛ فاطر/۱۶). اگر بخواهد شما را میبرد و دیگران را می‌آورد (نساء/۱۳۳). به پروردگار مشرق‌ها و مغرب‌ها سوگند که قطعاً ما توانا هستیم به جای آنها [کافران] بهتر از ایشان را بیاوریم و نمی‌توانند بر ما پیشی گیرند (معارج/۴۰-۴۱). [می‌توانیم] امثال شما را به جای شما قرار دهیم و شما را به صورت آنچه نمی‌دانید، پدیدار کنیم (واقعه/۶۱). ما هستیم که آنها [کافران] را آفریده و پیوند مفاصل آنها را استوار کردیم. اگر بخواهیم به نظایرشان تبدیل می‌کنیم (انسان/۲۸).
اگر رهسپار [جنگ] نشوید، شما را به عذابی دردناک عذاب می‌کند و گروهی دیگر را به جای شما می‌آورد و به او زیانی نخواهید رسانید (توبه/۳۹). شما مردمی هستید که برای انفاق در راه خدا خوانده شده‌اید … اگر روی برتابید [خدا] جای شما را به مردمی غیر از شما خواهد داد که مانند شما نخواهند بود (محمّد/۳۸). به خدا و پیامبر او ایمان آورید و از آنچه شما را در آن جانشین کرده، انفاق کنید (حدید/۷).
آیا ابلیس و نسل او را به جای من دوستان خود می‌گیرید حال آن‌که دشمن شما هستند؟ چه بد جایگزینی برای ستمکاران هستند (کهف/۵۰).
جانشینی- اقوام، پس از آنان (زکریّا، یحیی، مریم، عیسی، ابراهیم، اسحاق، یعقوب، موسی، هارون، اسماعیل، ادریس) جانشینانی به جای ماندند که نماز را تباه ساختند و از هوس‌ها پیروی کردند. به زودی [سزای] گمراهی را خواهند دید (مریم/۵۹).
نوح را تکذیب کردند. آن‌گاه او را با کسانی که در کشتی همراه او بودند، نجات دادیم و آنها را جانشین کردیم (یونس/۷۳).
هود به قوم خود گفت: به یاد آورید زمانی را که [خدا] شما را پس از قوم نوح جانشینان قرار داد و در خلقت بر قوت شما افزود پس نعمتهای خدا را بر خود به یاد آورید تا رستگار شوید (اعراف/۶۹). اگر روی بگردانید، به یقین من آنچه برای آن به سوی شما فرستاده شده بودم را به شما رساندم. پروردگارم قومی جز شما را جانشین خواهد کرد (هود/۵۷).
صالح به قوم خود گفت: به یاد آورید هنگامی که شما را پس از عاد جانشین گردانید و در زمین به شما جای داد … پس نعمتهای خدا را به یاد آورید و در زمین فساد نکنید (اعراف/۷۴).
قوم موسی گفتند: قبل از این که تو نزد ما بیایی و بعد از آن که به سوی ما آمدی، مورد آزار قرار می‌گرفتیم. گفت: امید است که پروردگار شما دشمن شما را هلاک گرداند و شما را در روی زمین جانشین سازد، تا ببیند چگونه عمل می‌کنید (اعراف/۱۲۹).
بعد از آنها [یهودیان] نسلی جانشین آنان شدند و تورات را به ارث بردند که متاع این دنیای پست را می‌گیرند و می‌گویند: بخشیده خواهیم شد. اگر متاع دیگری همانند آن به ایشان برسد باز آن را می‌گیرند. (اعراف/۱۶۹)؟ موسی به برادر خود گفت: در میان قوم من جانشین باش. اصلاح کن و راه فسادگران را پیروی نکن (اعراف/۱۴۲).
ای داوود، ما تو را در زمین جانشین گردانیدیم پس میان مردم به حق داوری کن. از هوس پیروی نکن زیرا تو را از راه خدا گمراه کند (ص/۲۶).
شما را پس از اقوام پیشین در زمین جانشین کردیم تا بنگریم چگونه عمل می‌کنید (یونس/۱۴).