تلاش، سعی و کوشش، این مفهوم از مادّۀ «س ع ی» ۲۰ بار، «ک د ح» ۲ بار و با واژۀ جَاهَداکَ ۲ بار و آیاتی که این مفهوم را دارد، آمده است.
چکیده: تلاش بر سه نوع مثبت، منفی و بیهوده است. تلاش در راه خدا نتایج دنیوی و اخروی دارد و تلاش در خلاف راه خدا نیز کیفر دنیوی و اخروی خواهد داشت. امّا بعضی از تلاش‌ها در آخرت بی‌اثر هستند.
سوگند به شب چون فراپوشاند و روز چون هویدا شود و آن‌که نر و ماده را آفرید که تلاش شما گوناگون است. امّا آن که بخشید و تقوا پیشه کرد و [پاداش] نیکوتر را تصدیق کرد به زودی راه آسانی پیش پای او خواهیم گذاشت و اما آن که بخل ورزید و خود را بی‌نیاز دانست و [پاداش] نیکوتر را دروغ شمرد به زودی او را در راه دشواری قرار می‌دهیم و چون هلاک شد مال او به کارش نمی‌آید (لیل۱-۱۱). ای انسان، حقاً که تو به سوی پروردگار خود به سختی در تلاش هستی و او را ملاقات خواهی کرد. اما آن که کارنامۀ او، به دست راستش داده شود به زودی با حسابی آسان به حساب او رسیدگی شود و شادمان به سوی کسان خود بازمی‌گردد. اما کسی که کارنامه‌اش از پشت سر به او داده شود به زودی هلاک خواهد شد و در آتشی افروخته درآید. او میان خانوادۀ خود شادمان بود. می‌پنداشت که هرگز برنخواهد گشت. آری، در حقیقت پروردگارش به او بیناست (انشقاق/۶-۱۵).
خداوند می‌فرماید: قیامت فرا خواهد رسید. می‌خواهم آن را پوشیده دارم تا هر کس به موجب آن‌چه تلاش کرده است، جزا یابد (طه/۱۵).
هر کس کارهای شایسته انجام دهد و مومن باشد برای تلاش او ناسپاسی نخواهد بود. خداست که به سود او ثبت می‌کند (انبیاء/۹۴). هر که خواهان آخرت باشد و نهایت تلاش خود را برای آن بکند و مومن باشد، تلاش آنان مورد حق‌شناسی واقع خواهد شد (اسراء/۱۹). برای انسان جز حاصل تلاش او نیست. [نتیجۀ] تلاش او به زودی دیده شود و سپس او را جزایی هرچه تمام‌تر دهند (نجم/۳۹-۴۱).
آن روز است که انسان آن‌چه را در پی آن کوشیده است، به یاد می‌آورد (نازعات ۳۵). در آن روز چهره‌هایی شادابند. از تلاش خود خشنودند. در بهشت برین هستند. در آنجا سخن بیهوده‌ای نمی‌شنوند (غاشیه/۸-۱۱). خداوند بهشت و نعمت‌های آن را به نیکان می‌دهد و می‌فرماید: این [پاداش] برای شما است و از تلاش شما سپاسگزاری شده است (انسان/۵-۲۲).
تلاش- مذموم، بگو، آیا شما را از زیانکارترین مردم آگاه گردانم؟ آنان کسانی هستند که تلاششان در زندگی دنیا به هدر رفته است و خود می‌پندارند که کار خوب انجام می‌دهند. آنان کسانی هستند که آیات پروردگار خود و لقای او را انکار کردند. در نتیجه، اعمال آنان تباه گردید و روز قیامت برای آنان ارزشی نخواهیم نهاد (کهف/۱۰۳-۱۰۵).
آنان که در آیات خدا تلاش می‌کنند که با [انکار آن] خدا را عاجز کنند (حج/۵۱؛ سبأ/۳۸،۵)، عذابی از کیفری دردناک دارند (سبأ/۵). آنان در عذاب حاضر می‌گردند (سبأ/۳۸) و اهل دوزخ هستند (حج/۵۱).کیفر آنان که با خدا و پیامبر او به جنگ برمی‌خیزند و در زمین به فساد تلاش می‌کنند جز این نیست که کشته شوند یا به دار آویخته شوند یا دست و پاهای آنان برخلاف هم بریده شود یا از سرزمین خود تبعید شوند. این کیفر برای آنان خواری در این جهان است و در جهان واپسین عذابی بزرگ خواهند داشت (مائده/۳۳).
کیست ستمکارتر از آن که نگذارد نام خداوند در مساجد او برده شود و در ویرانی آن تلاش می‌کند؟ آنان را جز این سزاوار نیست که هراسان در آن وارد شوند. آنان در دنیا خواری و در جهان آخرت عذابی بزرگ دارند (بقره/۱۱۴). اگر پدر و مادر تلاش کردند تا تو چیزی را که به آن علم نداری شریک من سازی، از آنان فرمان نبر (عنکبوت/۸؛ لقمان/۱۵). ولی در این جهان با آنان به خوبی معاشرت نما (لقمان/۱۵).
شعیب به قوم خود گفت: هر چه در توان دارید، عمل کنید. من نیز عمل می‌کنم. به زودی خواهید دانست عذاب رسوا کننده بر چه کسی فرود می‌آید و دروغگو کیست (هود/۹۳).
موسی معجزۀ بزرگ خود را به فرعون نشان داد. فرعون تکذیب کرد و عصیان نمود سپس پشت کرد و به تلاش برخاست. گروهی را گرد آورد. ندا داد و گفت: پروردگار بزرگتر شما، من هستم. خدا هم او را به کیفر دنیا و آخرت گرفتار کرد (نازعات/۲۰-۲۵). گروهی از یهود در زمین برای فساد تلاش می‌کنند (مائده/۶۴).
خداوند به پیامبر می‌فرماید: به کسانی که ایمان نمی‌آورند، بگو، آن چه در توان دارید عمل کنید. ما نیز عمل خواهیم کرد. منتظر باشید که ما منتظر خواهیم بود (هود/۱۲۲،۱۲۱). بگو، ای قوم من، آن چه در توان دارید، عمل کنید. من نیز عمل می‌کنم. به زودی خواهید دانست (انعام/۱۳۵؛ زمر/۳۹) که برای چه کسی عذاب رسواکننده خواهد آمد (زمر/۴۰) و عاقبت [نیک] سرای واپسین از آنِ کیست. به راستی ستمگران رستگار نمی‌گردند (انعام/۱۳۵).
از مردم کسی است که گفتار او دربارۀ زندگی این جهان، تو را به شگفتی وامی‌دارد و خداوند را بر آن چه در دل دارد، گواه می‌گیرد. او کینه‌توزترین دشمنان است. چون به قدرت دست یابد، تلاش می‌کند که در زمین تبهکاری کند و کشت و نسل را نابود کند. خداوند تباهی را دوست ندارد. چون به او گویند از خداوند پروا کن، غرورش او را به گناه می‌کشاند. پس دوزخ برای او کافی است و چه بد بستری است (بقره/۲۰۴-۲۰۶).
جهاد، عمل