برهان، دلیل آشکار، این مفهوم از ریشۀ بَیَنَ ۷۳ بار و با واژۀ سُلطان ۲۴ بار، بُرهان ۸ بار، حُجَۀ ۶ بار، مُبصِرَۀ ۲ بار آمده است.
چکیده: دلایل روشن از آن خدا است که توسط پیامبران الهی به مردم عرضه می‌شود. برخی از مردم این دلایل را می‌پذیرند و در دنیا و آخرت از آن بهره می‌برند. برخی آن را نمی‌پذیرند و نتایج نامطلوب آن را در دنیا و آخرت می‌بینند.
برهان رسا از آنِ خداوند است (انعام/۱۴۹). او قطعاً آیاتی روشنگر فرود آورده است (مجادله/۵؛ نور/۴۶،۳۴). ای مردم، در حقیقت برای شما از جانب پروردگارتان برهانی آمده است و خداوند به سوی شما نوری تابناک فرو فرستاده است (نساء/۱۷۴). همانا برای شما دلایلی از سوی پروردگارتان آمده است پس هر که چشم باز کند به سود خود اوست و هر که به دیدۀ بصیرت ننگرد به زیان اوست (انعام/۱۰۴).
خدا پیامبران خود را با دلایل آشکار فرستاد و با آنها کتاب و ترازو فرود آورد تا مردم به دادگری برخیزند (حدید/۲۵) و پس از آن برای مردم در مقابل خدا دلیلی نباشد (نساء/۱۶۵). پیامبران دلایل آشکار برای آنها آوردند (اعراف/۱۰۱؛ توبه/۷۰؛ یونس/۱۳؛ ابراهیم/۹؛ روم/۴۷،۹). اقوامِ آنها می‌گفتند: شما جز بشری مانند ما نیستید. می‌خواهید ما را از آنچه پدرانمان می‌پرستیدند، بازدارید. پس برای ما دلیلی آشکار بیاورید. پیامبران می‌گفتند: ما را نرسد که جز به اذن خدا برای شما دلیلی بیاوریم (ابراهیم/۱۰-۱۱). چون پیامبران دلایل آشکار بر آنها آوردند، به دانشی که نزدشان بود بالیدند. سرانجام آنچه به تمسخر می‌گرفتند، آنان را فراگرفت (غافر/۸۳).
برهان- اقوام، نوح به قوم خود گفت: ای قوم من، به من بگویید اگر از پروردگارم دلیلی روشن داشته باشم و مرا از جانب خود رحمتی داده باشد که بر شما پوشیده گردیده است، آیا می‌توانیم شما را به آن وادار کنیم در حالی که شما آن را ناپسند می‌دارید (هود/۲۸)؟ خدا پس از نوح رسولانی را به سوی قومشان برانگیخت و آنان دلایل آشکار برای آنها آوردند ولی آنها بر آن نبودند که به چیزی که قبلاً آن را دروغ شمرده بودند، ایمان بیاورند (یونس/۷۴). قوم هود گفتند: ای هود، برای ما دلیل روشنی نیاورده‌ای و ما با سخن تو، دست از خدایان خود برنمی‌داریم و تو را باور نداریم (هود/۵۳). هود به آنان گفت: آیا دربارۀ نام‌هایی که خود و پدران خود برای بت‌ها نام‌گذاری کرده‌اید و خدا بر آنها دلیلی نفرستاده، با من مجادله می‌کنید؟ پس منتظر باشید که من هم از منتظران هستم (اعراف/۷۱). صالح به قوم خود گفت: چه می‌گویید، اگر برهانی از سوی پروردگار خود داشته باشم (هود/۶۳)؟ خداوند به قوم ثمود ماده شتری داد که روشنگر بود (اسراء/۵۹). صالح به آنان گفت: ای قوم من، در حقیقت برای شما از جانب پروردگار دلیلی آشکار آمده است. این ماده شتر خداست که برای شما نشانه است (اعراف/۷۳). ابراهیم به قوم خود گفت: چگونه از آنچه شریک خدا می‌گیرید، بترسم؟ با آن که شما خود نمی‌ترسید از این‌که چیزی را با خدا شریک گرفته‌اید که خدا دربارۀ آن دلیلی بر شما نازل نکرده است. این دلیل خداوند بود که به ابراهیم در برابر قوم او داده بود (انعام/۸۳،۸۱). خداوند از شهر [ویران شده و سوختۀ] قوم لوط برای مردمی که می‌اندیشند، نشانه‌ای روشن باقی گذاشت (عنکبوت/۳۵،۳۴). اگر یوسف برهان پروردگار خود را ندیده بود، قصدِ آن زن می‌کرد (یوسف/۲۴). یوسف به دو یار خود در زندان گفت: شما به جای خداوند جز نام‌هایی را نمی‌پرستید که شما و پدران شما آنها را نام‌گذاری کرده‌اید و خدا دلیلی بر آنها نازل نکرده است (یوسف/۴۰). شعیب به قوم خود گفت: ای قوم من، چه می‌گویید اگر از جانب پروردگارم دلیل روشنی داشته باشم و او روزیِ نیکویی به من داده باشد؟ من هرگز نمی‌خواهم چیزی را که شما را از آن باز می‌دارم خود مرتکب شوم (هود/۸۸). بی‌تردید از جانب پروردگار برای شما دلیل روشنی آمده است (اعراف/۸۵).
عصا و ید بیضاء، دو برهان از جانب پروردگار به موسی بود (قصص/۳۲،۳۱). خداوند نُه نشانه آشکار به موسی داد (اسراء/۱۰۱). او موسی و برادرش هارون را با آیات خود و حجتی آشکار به سوی فرعون، بزرگان قوم او، قارون و هامان فرستاد (هود/۹۷،۹۶؛ مومنون/۴۵؛ قصص/۳۶؛ عنکبوت/۳۹؛ غافر/۲۴،۲۳؛ ذاریات/۳۸). موسی به فرعونیان گفت: من دلیلی آشکار از جانب پروردگارتان آورده‌ام (اعراف/۱۰۵؛ دخان/۱۹)، بنی‌اسرائیل را همراه من بفرست (اعراف/۱۰۵). تو قطعاً می‌دانی این نشانه‌های آشکار را که موجب بینش است، جز پروردگار آسمان و زمین نازل نکرده است (اسراء/۱۰۲). هنگامی که آیات روشنگر خدا به سوی آنان آمد، گفتند: این سحری آشکار است (نمل/۱۳). ساحران به فرعون گفتند: ما هرگز تو را بر نشانه‌هایی که به سوی ما آمده و آنکه ما را آفریده است، ترجیح نخواهیم داد (طه/۷۲).
بعد از آنکه دلایل روشن برای بنی‌اسرائیل آمد، گوساله را به پرستش گرفتند (بقره/۹۲؛ نساء/۱۵۳).
پیامبران بنی‌اسرائیل دلایل آشکار برای آنان آوردند. با این حال بسیاری از ایشان در زمین تعدّی و زیاده‌روی کردند (مائده/۳۲).
مومن آل‌فرعون گفت: آیا مردی را می‌کشید که برای شما از جانب پروردگارتان دلایل روشنی آورده است؟ به یقین یوسف هم پیش از این دلایل آشکار برای شما آورد و از آنچه برای شما آورد همواره در تردید بودید (غافر/۳۴،۲۸). هنگامی که سلیمان هدهد را در بین پرندگان نیافت، گفت: قطعاً او را سخت عذاب می‌کنم … مگر آنکه دلیلی روشن برای من بیاورد (نمل/۲۰-۲۱).
خدا به عیسی بن مریم دلایل آشکار عطا کرد و او را با روح‌القدس تأیید کرد (بقره/۲۵۳،۸۷). هنگامی که عیسی دلایل آشکار آورد، گفت: به راستی برای شما حکمت آوردم تا دربارۀ بعضی از آنچه در آن اختلاف می‌کردید برای شما توضیح بدهم پس از خدا بترسید و مرا فرمان برید (زخرف/۶۳). پس وقتی برای آنان دلایل آشکار آورد، گفتند: این سحری آشکار است (صف/۶). خدا هنگامی که عیسی برای بنی‌اسرائیل دلایل آشکار آورده بود، او را از بنی‌اسرائیل ایمن داشت. پس کسانی از آنان که کافر شده بودند، گفتند: این‌ها جز افسونی آشکار نیست (مائده/۱۱۰). اگر خدا می‌خواست کسانی که پس از آنان بودند بعد از آن که دلایل آشکار برای آنها آمد، به کشتار یکدیگر برنمی‌‌خاستند ولی با هم اختلاف کردند (بقره/۲۵۳). اصحاب کهف گفتند: این قوم ما به جای خدا معبودهایی را اختیار کرده‌اند. چرا بر حقانیّت آنها دلیلی آشکار نمی‌آورند (کهف/۱۵)؟
خدا بر بندۀ خود آیات روشنی فرو می‌فرستد تا شما را از تاریکی‌ها به سوی نور بیرون آورد (حدید/۹). او به پیامبر می‌فرماید: همانا بر تو آیاتی روشن فرو فرستادیم و جز فاسقان آنها را انکار نمی‌کنند (بقره/۹۹). ما پیش از تو مردانی را که به آنان وحی می‌کردیم با دلایل آشکار و نوشته‌ها فرستادیم (نحل/۴۳-۴۴). پس اگر تو را تکذیب کردند، بدان که پیش از تو نیز پیامبرانی که دلایل آشکار، نوشته‌ها و کتاب روشن آورده بودند، تکذیب شدند (آل‌عمران/۱۸۴؛ فاطر/۲۵). به آنان که گفتند، خدا با ما پیمان بسته که به هیچ پیامبری ایمان نیاوریم تا برای ما قربانی بیاورد تا آتش آن را بسوزاند، بگو: قطعاً پیش از من پیامبرانی بودند که با دلایل آشکار و آنچه می‌گفتند، به سوی شما آمدند. اگر راست می‌گویید پس چرا آنان را کشتید (آل‌عمران/۱۸۳)؟ از بنی‌اسرائیل بپرس چه بسیار آیات روشنگر به آنها دادیم (بقره/۲۱۱). بگو: من نهی شده‌ام از این‌که جز خدا کسانی را که می‌خوانید پرستش کنم. با این‌که از جانب پروردگارم به من دلایل روشن رسیده باشد (غافر/۶۶). آیا کسی که بر دلیلی روشن از جانب پروردگار خود است و گواهی از جانب خدا به دنبال او می‌آید و قبل از او کتاب موسی پیشوا و بخشایشی بوده است مانند کسی است که چنین نیست (هود/۱۷)؟ آیا کسی که دلیلی روشن از پروردگار خود دارد مانند کسی است که عمل زشت او در نظرش آراسته شده و از هوی و هوس‌های خود پیروی کرده است (محمّد/۱۴)؟
برای شما مومنان دلیلی از پروردگارتان آمده است که رهنمود و رحمتی است (انعام/۱۵۷). قرآن راهنمای مردم و دربردارندۀ برهان‌های روشن هدایت است (بقره/۱۸۵). خدا آن را به صورت آیاتی روشنگر نازل کرد (حج/۱۶؛ نور/۱). این آیات روشن در سینه کسانی است که علم الهی یافته‌اند (عنکبوت/۴۹). پیامبر آیات روشنگر خدا را بر شما تلاوت می‌کند تا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند از تاریکی‌ها به سوی روشنایی بیرون برد (طلاق/۱۱). پس اگر بعد از آنکه برهان‌ها به شما رسید، دچار لغزش شدید، بدانید که خدا پیروزمند فرزانه است (بقره/۲۰۹).
خداوند به پیامبر می‌فرماید: از هر جا که بیرون شوی و هر جا که باشید روی خود را به سوی مسجدالحرام کن تا مردمان بر شما دلیلی نداشته باشند مگر کسانی که ستم کردند (بقره/۱۵۰). در نخستین خانه‌ای که برای مردم نهاده شده، نشانه‌هایی روشن [چون] مقام ابراهیم است (آل‌عمران/۹۷).
برهان- منکران، کافران گفتند: چرا پیامبر از جانب پروردگار خود معجزه‌ای برای ما نمی‌آورد؟ آیا برهانی که در صحیفه‌های پیشین است برای آنها نیامده است (طه/۱۳۳)؟ کافرانِ اهل کتاب و مشرکان دست بردار نبودند تا دلیلی آشکار، فرستاده‌ای از جانب خدا که صحیفه‌های پاک را بخواند، بر آنها بیاید (بیّنه/۱-۲). چون آیات روشن خداوند بر مردم خوانده می‌شود کافران چون حقیقت به آنها رسید، گفتند: این سحری آشکار است (احقاف/۷) و در چهرۀ آنان انکار را می‌بینی. چیزی نمانده که بر کسانی که آیات را تلاوت می‌کنند، حمله‌ور شوند (حج/۷۲) و به آنها که ایمان آورده‌اند می‌گویند: کدام یک از ما دو گروه جایگاهش بهتر و محفلش آراسته‌تر است (مریم/۷۳)؟ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به جای مومنان، کافران را به دوستی نگیرید. آیا می‌خواهید علیه خود دلیلی روشن برای خدا قرار دهید (نساء/۱۴۴)؟ چگونه خدا قومی را که بعد از ایمان خود کافر شدند، هدایت می‌کند؟ با آن که شهادت دادند که این رسول حق است و برای آنها دلایل روشن آمد (آل‌عمران/۸۶).
هنگامی که آیات روشن خدا بر منکران رستاخیز خوانده شود، دلیل آنها جز این نیست که می‌گویند: اگر راست می‌گویید پدران ما را بیاورید (جاثیه/۲۵). هنگامی که آیات روشنگر خدا بر ستمکاران خوانده می‌شود، می‌گویند: این جز مردی نیست که می‌خواهد شما را از آنچه پدرانتان می‌پرستیدند، باز دارند. می‌گویند: این جز دروغی بربافته نیست (سبأ/۴۳). چون آیات روشن خدا برای مشرکان خوانده شود آنان که به دیدار خداوند امید ندارند، می‌گویند: قرآن دیگری جز این بیاور یا آن را عوض کن (یونس/۱۵).
آیا مشرکان نردبانی دارند که بر آن بالا روند و بشنوند؟ پس باید شنوندۀ آنها دلیلی آشکار بیاورد (طور/۳۸). آنان گفتند: خدا فرزندی برای خود اختیار کرده است. منزّه است او … شما را بر این [گفته] دلیلی نیست. آیا چیزی را که نمی‌دانید به دروغ بر خدا می‌بندید (یونس/۶۸)؟ بگو، دلیل آشکاری در دست دارید؟ اگر راست می‌گویید کتاب خود را بیاورید (صافات/۱۵۶-۱۵۷). بگو، من از جانب پروردگارم دلیل آشکاری دارم و شما آن را دروغ پنداشتید (انعام/۵۷). این بتان جز نام‌هایی بیش نیستند که شما مشرکان و پدرانتان نام‌گذاری کرده‌اید و خدا بر آنها هیچ دلیلی نفرستاده است (نجم/۲۳).
مشرکان به جای خدا چیزهایی را می‌پرستند که او بر آن دلیلی نازل نکرده است و بدان دانشی ندارند (حج/۷۱). بگو، پروردگار من از این‌که چیزی را با خدا شریک سازید که دلیلی بر آن نازل نکرده است و … حرام گردانیده است (اعراف/۳۳).
آیا به جای او خدایانی برای خود گرفته‌اند؟ یا معبودی با خداست؟ بگو برهانتان را بیاورید (انبیاء۲۴؛ نمل/۶۴). یا مگر دلیلی بر آنان نازل کرده‌ایم که دربارۀ آنچه با خدا شریک گرفته‌اند، سخن می‌گوید (روم/۳۵)؟ یا به ایشان کتابی داده‌ایم که دلیلی بر خود از آن دارند (فاطر/۴۰)؟ هر کس با خدا معبود دیگری بخواند برای آن برهانی نخواهد داشت و حساب او فقط با پروردگارش می‌باشد … (مومنون/۱۱۷). خداوند به زودی در دل‌های کسانی که کفر ورزیده‌اند، بیم خواهد افکند زیرا چیزی را با خدا شریک گردانیده‌اند که بر آن دلیلی نازل نکرده است و جایگاه آنها آتش است (آل‌عمران/۱۵۱). خداوند کاری که [در جنگ] انجام شدنی بود به انجام رساند تا کسی که باید هلاک شود با دلیل روشن هلاک شود و کسی که باید زنده شود با دلیل روشن زنده بماند (انفال/۴۲).
به اهل‌کتاب دلایل روشنی در امر [دین] عطا کردیم و بعد از آنکه علم برای آنان آمد از روی حسد و رقابت میان خودشان دچار اختلاف شدند (بقره/۲۱۳؛ جاثیه/۱۷). آنها پراکنده نشدند مگر بعد از این‌که دلیل روشن برای ایشان آمد (بیّنه/۴). یهود و نصارا گفتند: هرگز کسی به بهشت در نیاید مگر آنکه یهودی یا نصرانی باشد. بگو، اگر راست می‌گویید برهان خود را بیاورید (بقره/۱۱۱). آنان که دربارۀ نشانه‌های خدا بدون آنکه دلیلی بر آنها آمده باشد به مجادله برخیزند، در دل‌های آنان جز خود بزرگ بینی نیست که به آن نخواهند رسید (غافر/۵۶). این در نزد خدا و کسانی که ایمان آورده‌اند، عداوت بزرگی است … (غافر/۳۵). کسانی که دربارۀ خدا پس از آنکه دعوت او را اجابت کردند به مجادله می‌پردازند، دلیل آنها نزد پروردگارشان باطل است (شوری/۱۶).
اگر پس از آن که برای شما دلایل آشکار آمد، دچار لغزش شدید، بدانید که خدا توانای حکیم است (بقره/۲۰۹). پس مانند کسانی نباشید که پس از آن که دلایل آشکار برای آنها آمد، پراکنده شدند و با هم اختلاف کردند و برای آنان عذابی سهمگین است (آل‌عمران/۱۰۵). کیفر پیشینیان از آن روی بود که پیامبران آنها دلایل آشکار بر آنها می‌آوردند ولی آنها انکار کردند و می‌گفتند: آیا بشری ما را راهنمایی کند (غافر/۲۲؛ تغابن/۶)؟ خدا و لعنت‌کنندگان، کسانی را که نشانه‌های روشن و رهنمودی را که فرو فرستاده است، بعد از آن که آن را برای مردم در کتاب توضیح داده است، نهفته می‌دارند، لعنت می‌کنند مگر آن که توبه کنند، اصلاح گردند و آشکار کنند (بقره/۱۵۹-۱۶۰).
نگهبانان دوزخ در روز قیامت به دوزخیان می‌گویند: مگر پیامبرانتان دلایل روشن برای شما نیاوردند؟ می‌گویند: آری (غافر/۵۰). در قیامت از میان هر امّتی گواهی برمی‌گزینیم و می‌گوییم: برهان خود را بیاورید. پس بدانند که حق از آن خداست و آنچه برمی‌بافتند از دستشان می‌رود (قصص/۷۵).
معجزه، آیات