برده، انسان مملوک، این مفهوم از ریشۀ عَبَدَ ۷ بار، رَقَبَ ۸ بار، فَتَیَ ۴ بار، با وا‍‍ژۀ اَمَۀ و اِمائکم هر کدام ۱ بار و با عبارت مَا مَلَکَت َایمَان ۱۳ بار و مَا مَلَکَت یَمِین ۲ بار آمده است.
چکیده: نظام برده‌داری از دیرباز وجود داشته است. خدا توصیه به آزادسازی بردگان نموده است.
خدا می‌فرماید: دربارۀ خویشاوندان و … و بردگان خود [نیکی کنید] (نساء/۳۶). بردگان خود را که خواستار قرارداد آزادی هستند، اگر در آنها خیری می‌یابید با آنها قرارداد ببندید و از مال خدا که به شما داده است به آنها بدهید (نور/۳۳). خدا برخی از شما را در روزی، بر برخی دیگر فزونی داد. ولی آنان که فزونی داده شده‌اند حاضر نیستند روزی خود را به بردگان خود بدهند تا در آن با هم مساوی باشند (نحل/۷۱).
یکی از مصارف صدقات، آزاد سازی بردگان است (توبه/۶۰). کفارۀ شکستن سوگند (مائده/۸۹) و کفارۀ ظهار و برگشتن از گفتۀ خود، آزاد کردن برده است (مجادله/۳). مجازات قتل ناخواستۀ مومن یا هم‌پیمانان، آزاد کردن بردۀ مومن است (نساء/۹۲). کسی که به برده دسترسی ندارد باید دو ماه پیاپی (مجادله/۴) به عنوان توبه‌ای از جانب خداوند روزه بدارد (نساء/۹۲). نیکی آن است که مال خود را با وجود آنکه دوست دارید در راه آزادی بردگان و … بدهید (بقره/۱۷۷). خدا به پیامبر می‌فرماید: گردنۀ سخت، آزاد کردن بنده و … است. آنها که چنین کنند، سعادتمند هستند (بلد/۱۸،۱۲). ای مومنان، قصاص کشتگان بر شما مقرّر شده است؛ آزاد در برابر آزاد و برده در برابر برده، … (بقره/۱۷۸).
غلامان و کنیزانِ درستکار خود را همسر دهید. اگر تنگدست هستند، خدا آنها را از فضل خود بی‌نیاز می‌کند. کنیزان خود را اگر می‌خواهند پاک بمانند، برای این‌که متاع زندگی دنیا را بجویید به زنا وادار نکنید. هر کس آنها را به زور وادار کند، خداوند پس از اجبار کنیزان، آمرزندۀ مهربان است (نور/۳۲-۳۳). ازدواج با کنیز و غلام باایمان از ازدواج با زن و مرد مشرک بهتر است هر چند که شما را خوش آید (بقره/۲۲۱). اگر بیم دارید که [در مورد زنان] به عدالت رفتار نکنید به یک زن یا به آن‌چه مالک شده‌اید [اکتفا کنید]. این نزدیکتر است تا به ستم گرایید (نساء/۳). بر شما ازدواج با زنان شوهردار حرام شده است مگر کنیزان [اسیر جنگ]. هر که از شما توان مالی ندارد تا زنان آزاد مومن را به همسری گیرد، در میان کنیزان از دختران جوان مومن همسر گزیند و خدا به ایمان شما داناتر است. همه چون یکدیگر هستید پس با اجازۀ کسان آنها با آنها ازدواج کنید. مهر آنها را اگر پاکدامن هستند، نه زناکار و دوست گیرندۀ پنهانی به گونۀ شایسته به آنها بپردازید. پس چون شوهر کنند اگر به کاری زشت دست زدند بر آنها نیمی از کیفر زنان آزاد است. این برای کسی است که از گناه بهراسد. شکیبایی ورزیدن برای شما بهتر است (نساء/۲۳-۲۵).
به زنان مومن بگو: زیور خود را جز بر … و بر کنیزهای خود یا مردان تابع خانواده که رغبتی به زنان ندارند، آشکار نکنند (نور/۳۱). ای کسانی که ایمان آورده‌اید، بردگان شما و کسانی از شما که به سن بلوغ نرسیده‌اند، در سه وقت باید از شما اجازه بگیرند، قبل از نماز صبح، نیمروز هنگامی که لباس‌های خود را بیرون می‌آورید و بعد از نماز عشا. اما بعد از این سه وقت گناهی بر شما و آنها نیست (نور/۵۸). مومنان و نمازگزاران جز با همسران یا کنیزان خود، آمیزش ندارند و پاکدامن هستند که در این صورت نکوهش نمی‌شوند (مومنون/۶؛ معارج/۲۹،۲۲-۳۰). ای پیامبر، کنیزان را که خدا به تو (در جنگ) به غنیمت داده است بر تو حلال کردیم و ما نیک می‌دانیم که برای مومنان در مورد همسران و کنیزهای آنها چه مقرر داشته‌ایم تا برای تو تنگنایی نباشد. بعد از این، زن دیگری بر تو حلال نیست مگر کنیزان (احزاب/۵۲،۵۰). بر زنان پیامبر، در مورد بردگان خود گناهی نیست که ترک حجاب کنند (احزاب/۵۵).
برده- اقوام، یوسف را به بهای ناچیزی فروختند و به او رغبتی نداشتند. آنکه او را از مصر خریده بود به همسر خود گفت: او را گرامی بدار شاید به ما سود بخشد یا او را به فرزندی بگیریم (یوسف/۲۰-۲۱). گروهی از زنان در شهر گفتند: همسر عزیز، بردۀ خود را به سوی خود دعوت کرده است. عشق جوان در دل او جای گرفته است (یوسف/۳۰). هنگامی که فرستادۀ پادشاه [در زندان] نزد یوسف آمد، یوسف گفت: نزد آقای خود برگرد و از او بپرس که حال آن زنان که دست‌های خود را بریدند چه بود (یوسف/۵۰)؟ یوسف به غلامان خود گفت: سرمایۀ آنها [برادرانش] را در بارهای آنان بگذارید تا چون نزد خاندان خود بازگردند آن را بشناسند شاید که بازگردند (یوسف/۶۲). برادران یوسف گفتند: کیفر دزد، همان کس است که دزدی کرده است [کیفر دزد، برده شدن اوست] (یوسف/۷۵). هنگامی که خدا موسی و برادر او؛ هارون؛ را به سوی فرعون و سران او فرستاد، گفتند: آیا به دو بشر که مثل خود ما هستند و قوم آنها بردگان ما هستند، ایمان بیاوریم (مؤمنون/۴۷،۴۵). موسی به فرعون گفت: آیا این‌که فرزندان اسرائیل را بردۀ خود ساخته‌ای نعمتی است که منت آن را بر من می‌نهی (شعراء/۲۲)؟ خداوند به بنی‌اسرائیل می‌فرماید: (به یاد آورید) آنگاه که شما را از فرعونیان رهانیدیم. آنها شما را سخت شکنجه می‌کردند. پسران شما را سر می‌بریدند و زنهایتان را [برای کنیزی] زنده می‌گذاشتند (بقره/۴۹؛ اعراف/۱۴۱،۱۲۷؛ ابراهیم/۶؛ قصص/۴).
برده- تمثیل، خداوند مَثَلی می‌زند؛ آیا بندهای زر خرید که توان هیچ کاری ندارد با کسی که به او روزی نیکویی داده‌ایم و او پنهان و آشکار از آن انفاق می‌کند، برابر هستند (نحل/۷۵)؟ آیا برده‌های شما در آن‌چه به شما روزی داده‌ایم با شما شریک هستند که در آن مساوی باشید و همان‌طور که شما از یکدیگر بیم دارید از آنها بیم داشته باشید (روم/۲۸)؟