خویشاوند، فامیل، این مفهوم از مادّۀ «ق ر ب» ۲۳ بار، «ن س ب» ۳ بار و با واژۀ اُولُوالاَرحام ۲ بار، عشیره ۳ بار، اِلّ ۲ بار، رَهط ۲ بار، ارحام ۱ بار، صِهر ۱ بار آمده است.
چکیده: خدا در میان افراد، خویشاوندی را به وجود آورده است. او فرمان داده است به خویشان نیکی کنید. در همه حال حق را بگویید و به حق شهادت دهید اگرچه به زیان خویشان شما باشد.
اوست کسی که از آب، بشری آفرید و او را دارای پیوند نَسَبی و سَبَبی گردانید (فرقان/۵۴). ای مردم، از پروردگارتان که شما را از نفس واحدی آفرید و جفتش را از او آفرید و از آن دو، مردان و زنان بسیاری پراکنده کرد، پروا کنید. از خدایی که به [نام] او از همدیگر درخواست می‌کنید و [از بریدن] خویشاوندان پروا کنید (نساء/۱). خدا را بپرستید و چیزی را با او شریک نگردانید و به پدر و مادر، خویشاوندان و … احسان کنید. خدا کسی را که متکبّر فخرفروش است، دوست نمی‌دارد (نساء/۳۶). در حقیقت خدا به دادگری، نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می‌دهد … به شما پند می‌دهد. شاید متذکّر شوید (نحل/۹۰). نیکوکاری آن نیست که روی خود را به سوی مشرق و مغرب بگردانید بلکه نیکی آن است که کسی … مال را با وجود دوست داشتن آن به خویشاوندان و … بدهد و … اینانند که صادق هستند و آنان همان پرهیزگارانند (بقره/۱۷۷). بدانید هر چیزی را به دست آوردید یک‌پنجم آن برای خدا، پیامبر، خویشاوندان، یتیمان، مسکینان و در راه ماندگان است. اگر به خدا و آن‌چه بر بندۀ خود در روز جدایی، روزی که آن دو گروه با هم روبهرو شدند، نازل کردیم، ایمان آورده‌اید (انفال/۴۱). سرمایه‌داران و توانگران شما نباید از دادن [مال] به خویشاوندان، مسکینان و مهاجران در راه خدا دریغ ورزند. باید عفو کنند و گذشت نمایند. مگر دوست ندارید که خدا بر شما ببخشاید (نور/۲۲). خردمندان آن‌چه را خدا به پیوستن آن فرمان داده، می‌پیوندند. از پروردگار خود می‌ترسند و از سختی حساب بیم دارند (رعد/۲۱). فاسقان کسانی هستند که پیمان خدا را پس از بستن آن می‌شکنند و آن‌چه را خدا به پیوستن آن فرمان داده، می‌گسلند و در زمین فساد می‌کنند. آنها زیانکاران هستند (بقره/۲۷). کسانی که پیمان خود را پس از بستن آن می‌شکنند و آن‌چه را خدا به پیوستن آن فرمان داده، می‌گسلند و در زمین فساد می‌کنند، بر آنها لعنت است و بد فرجامی آن سرای، برای آنها است (رعد/۲۵).
چون سخن گویید، به عدل و داد گویید. هر چند خویشاوند باشد (انعام/۱۵۲). ای کسانی که ایمان آورده‌اید، برپاکنندگان عدل و داد باشید و برای خدا گواهی دهید، هر چند به زیان خودتان پدر، مادر و خویشاوندان [شما] باشد. اگر توانگر یا نیازمند باشد، باز خدا به آن دو [از شما] سزاوارتر است (نساء/۱۳۵). بگو، اگر پدران، پسران، برادران، زنان، خویشان شما و اموالی که به دست آورده‌اید، تجارتی که از کساد آن بیم دارید و سراهایی که به آن دل‌خوش هستید، نزد شما از خدا، پیامبر او و جهاد در راه خدا محبوب‌تر است پس منتظر باشید تا خدا حکم خود را [به اجرا] درآورد. خدا گروه فاسقان را هدایت نمی‌کند (توبه/۲۴). هیچ قومی را نمی‌یابی که به خدا و روز بازپسین ایمان داشته باشد و با کسانی که با خدا و رسول او مخالفت کرده‌اند، دوستی کنند. هر چند آنها پدران، پسران، برادران یا خویشان آنها باشند. در دل اینهاست که ایمان را نوشته است و آنها را از جانب خود تأیید کرده است. آنان را به بهشت‌هایی درمی‌آورد. همیشه در آن جاودان هستند. خدا از آنها خشنود و آنها از خدا خشنود هستند. اینان حزب خدا هستند. حزب خدا رستگارانند (مجادله/۲۲).
بر نابینا، لنگ، بیمار و بر شما ایرادی نیست که از خانه‌های خود، خانه‌های پدران، خانه‌های مادران، خانه‌های برادران، خانه‌های خواهران، خانه‌های عموها، خانه‌های عمّه‌ها، خانه‌های دایی‌ها، خانه‌های خاله‌ها، خانه‌هایی که کلید آن را در اختیار دارید یا خانه‌های دوستانتان بخورید (نور/۶۱).
بر شما حرام شده است [ازدواج با]: مادرانتان، دختران، خواهران، عمّه‌ها، خاله‌های خود و دختران برادر، دختران خواهر، مادرهایتان که به شما شیر داده‌اند، خواهران رضاعی شما، مادران زنانتان، دختران همسرانتان که در دامان شما پرورش یافته‌اند و با آن همسران همبستر شده‌اید پس اگر با آنها همبستر نشده‌اید بر شما گناهی نیست [با دختران آنها ازدواج کنید] و زنان پسرانتان که از پشت شما هستند و جمع دو خواهر با یکدیگر مگر آن‌چه پیش از این رخ داده باشد. خدا آمرزندۀ مهربان است. و [نیز ازدواج با] زنان شوهردار جز … این حکم خدا بر شماست (نساء/۲۳-۲۴). به زنان باایمان بگو، … و زیورهای خود را آشکار نگردانند مگر آن‌چه پیداست. باید روسری خود را بر گردن اندازند و زیورهای خود را آشکار نکنند جز برای شوهران خود، پدران، پدران شوهران، پسران، پسران شوهران، برادران، پسران برادران، پسران خواهرانشان و … (نور/۳۱).
بر شما مقرّر شده است که چون مرگ یکی از شما فرا رسد، اگر مالی بر جای گذارد، برای پدر، مادر و خویشاوندان به طور پسندیده وصیّت کند. این حقّی بر پرهیزگاران است (بقره/۱۸۰). ای مومنان، چون مرگ هر یک از شما فرارسد، به هنگام وصیّت، دو نفر عادل از خودتان را شاهد بگیرید و اگر در سفر بودید و مصیبت مرگ به شما رسید، دو تن از غیر خود [شاهد بگیرید]. اگر شک کردید آنها را پس از نماز نگاه دارید تا به خدا سوگند یاد کنند که ما این [قسم] را به هیچ قیمتی نمی‌فروشیم، هر چند خویشاوند باشد و گواهی الهی را کتمان نمی‌کنیم که در این صورت از گناهکاران خواهیم بود. اگر معلوم شد آن دو دستخوش گناه شده‌اند، دو تن دیگر از کسانی که به آنان ستم رفته و به آن (میّت) نزدیکتر هستند به جای آن دو (شاهد قبلی) قیام کنند (مائده/۱۰۶-۱۰۷).
خویشاوندان در کتاب خدا، بعضی‌شان نسبت به بعضی دیگر سزاوارتر هستند (انفال/۷۵). خویشاوندان در کتاب از مومنان و مهاجران، نسبت به یکدیگر سزاوارترند مگر این‌که بخواهید به دوستان خود نیکی کنید. این در کتاب خدا نگاشته شده است (احزاب/۶). از آن‌چه پدر، مادر، خویشاوندان و کسانی که با آنها پیمان بسته‌اید بر جای گذاشته‌اند، برای هر یک از آنان [مردان و زنان] وارثانی قرار داده‌ایم. پس نصیب آنها را به ایشان بدهید زیرا خدا همواره بر هر چیزی گواه است (نساء/۳۳). برای مردان از آن‌چه پدر، مادر و خویشاوندان برجای گذاشته‌اند، سهمی است و برای زنان [نیز] از آن‌چه پدر، مادر و خویشاوندان بر جای گذاشته‌اند، سهمی است. خواه آن کم باشد یا زیاد، نصیب هر کس تعیین شده است. هر گاه خویشاوندان، یتیمان و مستمندان در تقسیم [ارث] حاضر شدند، آنها را از آن برخوردار کنید و با آنها سخنی پسندیده گویید (نساء/۷-۸).
[ای پیامبر] خویشاوندان نزدیک خود را هشدار بده. برای آن مومنانی که تو را پیروی کرده‌اند، بال خود را بگستر و اگر تو را نافرمانی کردند بگو، من از آن‌چه می‌کنید، بیزارم و بر خدای شکست‌ناپذیر مهربان توکّل کن (شعراء/۲۱۴-۲۱۷). بگو، من بر این [رسالت] مزدی از شما نمی‌خواهم مگر دوستی خویشاوندان را (شوری/۲۳). حقّ خویشاوند، مسکین، در راه مانده را بده ولی زیاده‌روی نکن (اسراء/۲۶). حقّ خویشاوند، مسکین و در راه مانده را بده. این برای کسانی که خواهان خشنودی خدا هستند، بهتر است. اینان همان رستگاران هستند (روم/۳۸). آن‌چه خدا از اموال ساکنان آن قریه‌ها عاید پیامبرش گردانید از آنِ خدا و از آنِ پیامبر، خویشاوندان، یتیمان، مسکینان و در راه ماندگان است تا میان توانگران شما دست به دست نگردد (حشر/۷).
ای پیامبر، ما برای تو آن همسرانی را که مهرشان را داده‌ای، حلال کردیم و کنیزانی را که خدا از غنیمت جنگی در اختیار تو قرار داده، دختران عمویت، دختران عمّه‌هایت، دختران دایی‌ات و دختران خاله‌هایت که با تو مهاجرت کرده‌اند و زن مومنی که خود را به پیامبر ببخشد در صورتی که پیامبر بخواهد او را به زنی بگیرد (احزاب/۵۰).
از تو می‌پرسند، چه چیزی انفاق کنند؟ بگو، هر مالی انفاق کنید برای پدر، مادر، خویشاوندان، یتیمان، مسکینان و در راه مانده است. هر گونه نیکی کنید، خدا به آن داناست (بقره/۲۱۵).
بر پیامبر و کسانی که ایمان آورده‌اند، سزاوار نیست برای مشرکان پس از آن‌که برای آنها آشکار شد که آنها اهل دوزخ هستند، طلب آمرزش کنند. هر چند خویشاوند باشند (توبه/۱۱۳). چگونه [برای مشرکان عهدی است] با این‌که اگر بر شما دست یابند دربارۀ شما نه خویشاوندی را مراعات می‌کنند و نه پیمانی را (توبه/۸)؟ دربارۀ هیچ مومنی خویشاوندی و پیمانی را رعایت نمی‌کنند. آنها همان متجاوزان هستند (توبه/۱۰). [مشرکان] میان خدا و جن‌ها خویشاوندی انگاشتند و حال آن‌که جنیّان نیک دانسته‌اند که [برای حساب اعمال] خود احضار خواهند شد (صافّات/۱۵۸). [ای سست ایمانانِ بازمانده از جهاد]، اگر روی گرداندید، آیا جز این انتظار می‌رود که در زمین تباهی و قطع رحم کنید؟ اینان همان کسانی هستند که خدا آنها را لعنت کرده و ایشان را ناشنوا و چشم‌هایشان را نابینا کرده است (محمّد/۲۲-۲۳).
[قوم شعیب] گفتند: اگر عشیرۀ تو نبود، قطعاً تو را سنگسار می‌کردیم. تو بر ما پیروز نیستی. گفت: ای قوم من، آیا عشیرۀ من پیش شما از خدا عزیزتر است که او را پشت سر انداخته‌اید (هود/۹۱-۹۲)؟ [یاد کنید] چون از بنی‌اسرائیل پیمان محکم گرفتیم که جز خدا را نپرستید و به پدر، مادر، خویشاوندان، یتیمان و مسکینان احسان کنید و … آنگاه جز اندکی از شما به حالت اعراض، روی گرداندید (بقره/۸۳).
آنگاه که در صور دمیده می‌شود، آن روز میان آنها (مردم) نسبت خویشاوندی وجود ندارد و از حال یکدیگر نمی‌پرسند (مومنون/۱۰۱). روز قیامت، نه خویشاوندان شما و نه فرزندانتان، هرگز به شما سودی نمی‌رسانند. [خدا] میان شما جدایی می‌اندازد و خدا به آن‌چه می‌کنید، بیناست (ممتحنه/۳). هیچ کسی بار دیگری را برنمی‌دارد و اگر گرانباری [دیگری را به یاری] به سوی بار خود فراخواند، چیزی از آن برداشته نمی‌شود. هر چند خویشاوند باشد (فاطر/۱۸).
پدر و مادر، فرزند، همسر، خواهر، برادر