حکم، فرمان و داوری، این مفهوم با مادّۀ «ح ک م» ۸۴ بار آمده است.
چکیده: فرمان و داوری از آن خداست و او بهترین و نیکوترین داوران و فرمان دهندگان است. او به بندگان نیک خود حکم عطا می کند. خدا از انبیاء می‌خواهد که به عدل، حکم کنند. آنان که حکم خدا را نپذیرند، ستمکار، کافر و نافرمان هستند و عذاب خواهند داشت.
حکم از آنِ خداست و به سوی او بازگردانده می‌شوید (قصص/۷۰، ۸۸). او در حکم خود کسی را شریک نمی‌گیرد (کهف/۲۶). حکم جز به دست خدا نیست که حق را بیان می‌کند (انعام/۵۷). آگاه باشید که حکم از آنِ اوست. او سریع‌ترین حساب‌رسان است (انعام/۶۲). خداست که حکم می‌کند. برای حکم او بازدارنده‌ای نیست. او به سرعت حسابرسی می‌کند (رعد/۴۱). خدا به هر چه بخواهد حکم می‌کند (مائده/۱). در آن روز (قیامت) حکم از آن خدای بلند مرتبه و بزرگ است (غافر/۱۲). در آن روز فرمانروایی از آن خداست. میان آنان حکم می‌کند (حج/۵۶). خدا بین شما حکم می‌کند. او هرگز بر علیه مومنان برای کافران راهی قرار نداده است (نساء/۱۴۱). او روز قیامت دربارۀ آنچه با یکدیگر اختلاف می‌کردید، حکم خواهد کرد (حج/۶۹). آیا او نیکوترین حکم‌کنندگان نیست (تین/۸)؟ او بهترین حاکمان است (یوسف/۸۰؛ اعراف/۸۷).
دربارۀ هر چیزی که اختلاف پیدا کردید، حکم آن با خدا است (شوری/۱۰).
گفتار مومنان وقتی به سوی خدا و پیامبر او خوانده می‌شوند تا میان آنان حکم کند، تنها این است که می‌گویند: شنیدیم و اطاعت کردیم. اینان هستند که رستگارند (نور/۵۱).
آنان (نوح، ابراهیم، اسحاق، یعقوب، داوود، سلیمان، ایّوب، یوسف، موسی، هارون، زکریّا، یحیی، عیسی، الیاس، اسماعیل، یَسَع، یونس، لوط و برخی از پدران، برادران و فرزندان آنان) کسانی بودند که کتاب، حکم و نبوّت به آنان دادیم. اگر کسانی به آن کفر ورزند بی‌گمان گروهی را بر آن می‌گماریم که به آن کافر نباشند (انعام/۸۹). هیچ بشری را نسزد که خدا به او کتاب، حکم و پیامبری دهد سپس او به مردم بگوید به جای خدا بندگان من باشید و لیکن [باید بگوید] به دلیل این‌که کتاب تعلیم می‌دادید و از آن رو که درس می‌خواندید ربّانی باشید و نه شما را فرمان دهد که فرشتگان و پیامبران را به خدایی گیرید (آل‌عمران/۷۹-۸۰).
نوح پروردگار خود را ندا داد و گفت: پروردگارا، پسرم از کسان من است. قطعاً وعدۀ تو راست است. تو بهترین حکم کنندگان هستی (هود/۴۵).
ابراهیم گفت: پروردگارا، به من حکم عطا کن و مرا به صالحان ملحق ساز (شعراء/۸۳).
به لوط حکم و دانش عطا کردیم (انبیاء/۷۴).
یعقوب گفت: ای پسرانِ من، از یک دروازه وارد نشوید. از درهای مختلف وارد شوید. من [با این سفارش] چیزی از [قضای] خداوند را از شما دور نمی‌توانم داشت. حکم جز برای خدا نیست. بر او توکّل کردم. توکّل کنندگان باید بر او توکّل کنند (یوسف/۶۷). برادر بزرگ گفت: هرگز از این سرزمین نمی‌روم تا پدرم به من اجازه دهد یا خدا در حق من حکم کند. او بهترین حکم‌کنندگان است (یوسف/۸۰). هنگامی که یوسف به حدّ رشد رسید، به او حکم و دانش عطا کردیم. نیکوکاران را چنین پاداش می‌دهیم (یوسف/۲۲). او به دو رفیق زندانی خود گفت: شما به جای او (خدا) جز نام‌هایی را نمی‌پرستید که خود و پدارنتان آنها را نامگذاری کرده‌اید و خدا دلیلی بر آنها نازل نکرده است. حکم جز برای خدا نیست. فرمان داده غیر از او را نپرستید (یوسف/۴۰).
شعیب به قوم خود گفت: اگر گروهی از شما به آنچه برمن نازل شده، ایمان آوردند و گروهی ایمان نیاوردند، صبر کنید تا خدا میان ما حکم کند. او بهترین حکم کنندگان است (اعراف/۷۸).
چون موسی به رشد و کمال رسید، به او حکم و دانش عطا کردیم. نیکوکاران را چنین پاداش می‌دهیم (قصص/۱۴). موسی گفت: چون از شما ترسیدم، از شما گریختم تا پروردگارم به من حکم بخشید و مرا از پیامبران قرار داد (شعراء/۲۱). به بنی‌اسرائیل کتاب، حکم و پیامبری دادیم (جاثیه/۱۶). پروردگار تو بنا بر حکم خود میان بنی‌اسرائیل حکم می‌کند (نمل/۷۸). [بزرگداشتِ] شنبه برکسانی که دربارۀ آن اختلاف کردند مقرّر گردید. قطعاً پروردگارت روز رستاخیز دربارۀ چیزی که در مورد آن اختلاف داشتند، حکم خواهد کرد (نحل/۱۲۴).
داوود و سلیمان را [یاد کن] هنگامی که دربارۀ آن کشتزار که گوسفندانِ مردم، شبانگاه در آن چریده بودند، حکم می‌کردند و [ما] شاهد داوری آنان بودیم پس آن [حکم] را به سلیمان فهماندیم و به هر یک از آنها حکم و دانش عطا کردیم (انبیاء/۷۸-۷۹).
به یحیی در کودکی حکم دادیم (مریم/۱۲).
خداوند فرمود: ای عیسی، … بازگشت شما به سوی من است پس در آنچه بر سر آن اختلاف می‌کردید، میان شما حکم خواهم کرد (آل‌عمران/۵۵).
یهود گفتند: مسیحیان بر حق نیستند. مسیحیان گفتند: یهودیان بر حق نیستند با آن‌که کتاب را می‌خواندند. افراد نادان نیز همانند گفتۀ ایشان را گفتند. پس خدا روز رستاخیز دربارۀ آنچه اختلاف داشتند، میان آنان حکم خواهد کرد (بقره/۱۱۳).
از آن چه به تو وحی می‌شود پیروی کن و شکیبایی کن تا خدا حکم کند. او بهترین حاکمان است (یونس/۱۰۹). در برابر حکم پروردگارت شکیبایی کن زیرا تو در حمایت ما هستی (طور/۴۸). در برابر حکم پروردگارت شکیبایی کن و از آنان، گناهکار یا ناسپاس را فرمان نبر (انسان/۲۴). در برابر حکم پروردگارت شکیبایی کن و مانند همدم ماهی نباش که اندوه زده ندا سر داد (قلم/۴۸). بگو، بارخدایا، ای پدید آورندۀ آسمان‌ها و زمین، ای دانای نهان و آشکار، تو خود میان بندگان خود بر سر آن چه اختلاف دارند، حکم می‌کنی (زمر/۴۶). [پیامبر] گفت: پروردگارا، به حق حکم کن (انبیاء/۱۱۲)
ما آن [قرآن] را حکمی عربی نازل کردیم. اگر پس از دانشی که برای تو آمده از هوس‌های آنان (اهل کتاب) پیروی کنی، در برابر خدا هیچ دوست و حمایتگری نخواهی داشت (رعد/۳۷).
چگونه [یهودیان] تو را به داوری می‌گیرند با آن که تورات نزد آنان است که حکم خدا در آن است؟ سپس آنان بعد از این (حکم تو) روی می‌گردانند. آنان مومن نیستند (مائده/۴۳).
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چون زنان باایمانِ مهاجر نزد شما آیند، آنان را بیازمایید. خدا به ایمان آنان داناتر است. پس اگر آنان را باایمان تشخیص دادید، ایشان را به کافران باز نگردانید. نه آن زنان بر ایشان حلال هستند و نه آن مردان بر این زنان حلال هستند. هر چه هزینۀ [این زنان] کرده‌اند به [شوهران] آنان بدهید. بر شما گناهی نیست که در صورتی که مهرشان را به آنان [شوهران آنها] بدهید با آنان ازدواج کنید و به پیوندهای قبلی کافران متمسک نشوید. آنچه را شما [برای زنان مرتد و فراری خود که به کفار پناهنده شده‌اند] خرج کرده‌اید [از کافران] مطالبه کنید. آنها هم آنچه را خرج کرده‌اند [از شما] مطالبه کنند. این حکم خداست که میان شما حکم می‌کند. خدا دانای حکیم است (ممتحنه/۱۰). کسانی که به جای خدا سرپرستانی [برای خود] گرفته‌اند و [می‌گویند:] ما آنها را جز برای آن‌که ما را هرچه بیشتر به خدا نزدیک کنند نمی‌پرستیم، قطعاً خدا میان آنها دربارۀ آنچه بر سر آن اختلاف دارند، حکم خواهد کرد. در حقیقت خدا آن کس را که دروغ‌پردازِ ناسپاس است، هدایت نمی‌کند (زمر/۳).
کسانی که گردن‌کشی می‌کردند، می‌گویند: همۀ ما در آتش هستیم و خداست که میان بندگان حکم کرده است (غافر/۴۸).
حکم- حکم افراد، مردم امّتی یگانه بودند. خدا پیامبران را نویدآور و بیم‌دهنده برانگیخت و با آنان کتاب را به حق فرستاد تا میان مردم در آنچه اختلاف داشتند، حکم کنند (بقره/۲۱۳).
چون میان مردم حکم می‌کنید، به عدالت حکم کنید (نساء/۵۸).
ای داوود، ما تو را در زمین خلیفه گرداندیم پس میان مردم به حق حکم کن و از هوس پیروی نکن که تو را از راه خدا گمراه کند (ص/۲۶). وقتی [مدّعیان به طور ناگهانی] بر داوود درآمدند او از آنان به هراس افتاد. گفتند: نترس ما دو شاکی هستیم که یکی از ما بر دیگری تجاوز کرده است پس میان ما به حق حکم کن و از حق دور نشو. ما را به راه راست راهبر باش (ص/۲۲). داوود و سلیمان را [یاد کن] هنگامی که دربارۀ آن کشتزار که گوسفندانِ مردم، شبانگاه در آن چریده بودند، حکم می‌کردند و [ما] شاهد داوری آنان بودیم پس آن [حکم] را به سلیمان فهماندیم (انبیاء/۷۸).
ما این کتاب را به حق بر تو نازل کردیم تا میان مردم به [موجب] آنچه خدا به تو آموخته حکم کنی. مبادا طرفدار خیانتکاران باشی (نساء/۱۰۵). آیا کسانی که بهره‌ای از کتاب [تورات] یافته‌اند را ندیده‌ای که چون به سوی کتاب خدا خوانده می‌شوند تا میان آنان حکم کند، آنگاه گروهی از آنان به حال اعراض روی برمی‌تابند (آل‌عمران/۲۳)؟ اگر یهودیان نزد تو آمدند، میان آنان حکم کن یا از آنان روی بگردان. اگر از آنان روی بگردانی هرگز به تو زیانی نخواهند رسانید. اگر حکم می‌کنی پس به عدالت میان آنان حکم کن که خداوند دادگران را دوست دارد. چگونه تو را حاکم قرار می‌دهند با آن که تورات نزد آنان است که حکم خدا در آن است؟ سپس آنان بعد از این [از حکم تو] روی‌می‌گردانند، آنان مومن نیستند. ما تورات را که در آن رهنمود و روشنایی بود، نازل کردیم. پیامبرانی که تسلیم بودند به موجب آن برای یهود حکم می‌کردند و همچنین الهیّون و دانشمندان با همین کتاب که به آنان سپرده شده بود [داوری می‌کردند] و بر آن گواه بودند. پس از مردم نترسید و از من بترسید. آیات مرا ارزان نفرشید. کسانی که به موجب آنچه خدا نازل کرده است حکم نکرده‌اند، کافر هستند. در تورات بر آنان مقرّر کردیم که جان در مقابل جان، چشم در مقابل چشم، بینی در برابر بینی، گوش در برابر گوش، دندان در برابر دندان و زخم‌ها [نیز] قصاص دارند. هر که از قصاص درگذرد پس آن کفارۀ او خواهد بود. کسانی که به موجب آنچه خدا نازل کرده حکم نکرده‌اند، آنان همان ستمکاران هستند. اهل انجیل باید به آنچه خدا در آن نازل کرده حکم کنند. کسانی که به آنچه خدا نازل کرده حکم نکنند، نافرمان هستند. ما این کتاب را به حق به سوی تو فرو فرستادیم در حالی که تصدیق کنندۀ کتاب‌های پیشین و نگاهبان بر آنها است. میان آنها بنا بر آنچه خدا نازل کرده است، حکم کن و به جای آنچه از حق به تو رسیده است از خواسته‌های آنان پیروی نکن … در میان آنان به موجب آنچه خدا نازل کرده حکم کن و از آنان بر حذر باش. مبادا تو را در بخشی از آنچه خدا بر تو نازل کرده به فتنه اندازند. اگر پشت کردند، بدان که خدا می‌خواهد آنان را به پاره‌ای از گناهانشان برساند. در حقیقت بسیاری از مردم نافرمان هستند. آیا خواستار حکم جاهلیّت هستند؟ برای مردمی که یقین دارند، حکمِ چه کسی از حکم خدا بهتر است (مائده/۴۲-۵۰)؟ آیا ندیده‌ای کسانی را که می‌پندارند به آنچه به سوی تو و آنچه پیش از تو نازل شده ایمان آورده‌اند [با این حال] می‌خواهند حکم میان خود را به سوی طاغوت ببرند با آن‌که قطعاً فرمان یافته‌اند که به آن کفر ورزند؟ شیطان می‌خواهد آنان را به گمراهی دوری بیاندازد (نساء/۶۰). [منافقان] می‌گویند: به خدا و پیامبر او ایمان آوردیم و اطاعت کردیم سپس روی می‌گردانند. آنان مومن نیستند. چون به سوی خدا و پیامبر او خوانده شوند تا میان آنان حکم کند، ناگاه دسته‌ای از آنان روی برمی‌تابند. اگر حق [به سود] آنان باشد، مطیعانه به سوی او می‌آیند (نور/۴۷-۴۹).
در حالی که مُحرم هستید، شکار را نکشید. هر کس از شما عمداً آن را بکشد باید نظیر آنچه کشته است از چهارپایان کفّاره‌ای بدهد که [نظیر بودن] آن را دو تن عادل از میان شما حکم کنند و به صورت قربانی به کعبه برسد (مائده/۹۵).
آیا کسانی که کارهای بد می‌کنند می‌پندارند که بر ما پیشی خواهند جست؟ چه بد حکم می‌کنند (عنکبوت/۴). آیا آنان که مرتکب کارهای بد شده‌اند، پنداشته‌اند که آنان را مانند کسانی قرار می‌دهیم که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند [به طوری که] زندگی و مرگ آنان یکسان است؟ چه بد حکم می‌کنند (جاثیه/۲۱). آیا ما تسلیم شدگان را مانند مجرمان قرار می‌دهیم؟ شما [مشرکان] را چه شده است؟ چگونه حکم می‌کنید؟ آیا شما را کتابی هست که در آن [این حکم] را می‌خوانید، که هر چه را شما برمی‌گزینید برای شما در آن خواهد بود؟ یا این که شما تا روز قیامت [از ما] سوگندهایی رسا گرفته‌اید که هر چه دلتان خواست حکم کنید (قلم/۳۵-۳۹)؟ بگو، آیا از شریکان شما کسی هست که به سوی حق رهبری کند؟ بگو، چه کسی به سوی حق رهبری می‌کند؟ پس آیا کسی که به سوی حق رهبری می‌کند سزاوارتر است مورد پیروی قرار گیرد یا کسی که راه نمی‌نماید مگر آن‌که هدایت شود؟ شما را چه شده؟ چگونه حکم می‌کنید (یونس/۳۵)؟ از آنان بپرس آیا دختران برای پروردگار تو و پسران برای آنهاست؟ آیا فرشتگان را مونث آفریدیم و آنها شاهد بودند؟ آگاه باش که آنان از سر دروغ‌پردازی می‌گویند: خدا فرزند آورده است در حالی که آنها قطعاً دروغگو هستند. آیا خدا دختران را بر پسران ترجیح داده است؟ شما را چه شده؟چگونه حکم می‌کنید (صافّات/۱۴۹-۱۵۴)؟
هر گاه یکی از مشرکان به دختر بشارت یابد، رویش سیاه می‌گردد. در حالی‌که خشم و اندوه خود را فرو می‌خورد، از بدی آنچه به او بشارت داده شده از قبیلۀ خود روی می‌پوشاند. آیا او را با خواری نگاه دارد یا در خاک پنهان کند؟ چه بد حکم می‌کنند (نحل/۵۸-۵۹). آنان برای خدا از کشت‌ها و دام‌ها که خود آفریده است، سهمی گذاشتند. به پندار خود گفتند: این ویژۀ خداست و این برای بت‌های ما. پس آنچه خاص بت‌ها بود به خدا نمی‌رسید ولی آنچه خاص خدا بود به بت‌های آنان می‌رسید. چه بد حکم می‌کنند (انعام/۱۳۶).
اطلاعات بیشتر: قضاوت