تزکیه، خودسازی، این مفهوم از مادّۀ «زک و» ۲۹ بار آمده است.
چکیده: هر کس نفس خود را که فجور و تقوا به آن الهام شده تزکیه کند، حتماً رستگار می‌شود. یکی از وظایف پیامبران تزکیۀ مردم است. پاداش کسانی که خود را تزکیه کنند، بهشت‌های پاینده است.
سوگند به خورشید و روشنایی آن و به ماه چون از پی آن برآید، به روز چون آن را پدیدار کند، به شب آنگاه که آن را فرو پوشد، به آسمان و آن که آن را بنا کرد، به زمین و آن که آن را گسترانید، به نفس و آن که آن را متعادل ساخت سپس پلیدکاری و تقواپیشگی او را به آن الهام کرد. بی‌گمان هر کس آن را تزکیه کرد، رستگار شد و بی‌شک آن که خود را بیالود، محروم گشت (شمس/۱-۱۰). رستگار آن کسی است که خود را تزکیه گردانید و نام پروردگار خود را یاد کرد و نماز گزارد (اعلی/۱۴). هر کس تزکیه جوید، تنها برای خود تزکیه می‌جوید و فرجام به سوی خدا است (فاطر/۱۸). هر کس باایمان نزد او آید و اعمال صالح کرده باشد، چنین کسانی برای آنها درجات والا خواهد بود. بهشت‌های عدن که از زیر آن نهرها روان است، جاودانه در آن می‌مانند. این است پاداش کسی که خود را تزکیه کند (طه/۷۵-۷۶).
هنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایه‌های خانۀ خدا را بالا می‌بردند، [می‌گفتند:] پروردگارا، در میان آنان فرستاده‌ای از خودشان برانگیز تا آیات تو را بر آنان بخواند. کتاب و حکمت به آنان بیاموزد. آنها را تزکیه کند زیرا تو خود شکست‌ناپذیر حکیم هستی (بقره/۱۲۹،۱۲۷). در میان شما، فرستاده‌ای از خودتان فرستادیم که آیات ما را بر شما می‌خواند. شما را تزکیه می‌گرداند. به شما کتاب و حکمت می‌آموزد و آن‌چه را نمی‌دانستید، به شما یاد می‌دهد (بقره/۱۵۰-۱۵۱). اوست آن کس که در میان بی‌سوادان، فرستاده‌ای از خودشان برانگیخت تا آیات او را بر آنان بخواند. آنها را تزکیه کند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد. آنان قطعاً پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند (جمعه/۲). به یقین خدا بر مؤمنان منّت نهاد. پیامبری از خودشان در میان آنان برانگیخت تا آیات خود را بر آنها بخواند. آنها را تزکیه کند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد. قطعاً پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند (آل‌عمران/۱۶۴).
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، گام‌های شیطان را دنبال نکنید. هر کس گام‌های شیطان را پیروی کند، او قطعاً به زشتکاری و ناپسندی فرمان می‌دهد. اگر فضل خدا و رحمت او بر شما نبود، هرگز هیچ کس از شما تزکیه نمی‌شد ولی خداست که هر کس را بخواهد تزکیه می‌گرداند. خدا شنوای داناست (نور/۲۱). آیا به کسانی که خود را پاک می‌شمارند، ننگریسته‌ای؟ بلکه خدا است که هر کس را بخواهد، تزکیه می‌گرداند و به اندازۀ نخ هستۀ خرمایی ستم نمی‌بینند (نساء/۴۹). خدا از آن هنگام که شما را از زمین پدید آورد و از همان زمان که در شکم‌های مادران خود به صورت جنین بودید، به شما داناتر است پس خود را پاک نشمارید. او به کسی که پرهیزگاری کرده، داناتر است (نجم/۳۲).
به مردان باایمان بگو، دیده فرو نهند و پاکدامنی ورزند. این برای آنان پاکیزه‌تر است زیرا خدا به آن‌چه می‌کنند، آگاه است (نور/۳۰). چون زنان را طلاق دادید و عدّۀ خود را به پایان رساندند، آنان را از ازدواج با همسران خود چنان‌چه به خوبی با یکدیگر تراضی نمایند، جلوگیری نکنید. هر کس از شما به خدا و روز بازپسین ایمان دارد، به این پند داده می‌شود. این برای شما پربرکت‌تر و پاکیزه‌تر است. خدا می‌داند و شما نمی‌دانید (بقره/۲۳۲). ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به خانه‌هایی که خانه‌های شما نیست، داخل نشوید تا اجازه بگیرید و بر اهل آن سلام کنید. این بهتر است تا پند بگیرید. اگر کسی را در آن (خانه) نیافتید پس داخل آن نشوید تا به شما اجازه داده شود. اگر به شما گفته شد برگردید، برگردید زیرا آن برای شما پاکیزه‌تر است. خدا به آن‌چه انجام می‌دهید، دانا است (نور/۲۷-۲۸).
کسانی هستند که به گناهان خود اعتراف کرده و کار شایسته را با ناشایست درآمیخته‌اند، امید است خدا توبۀ آنان را بپذیرد زیرا خدا آمرزندۀ مهربان است. از اموال آنان صدقه‌ای بگیر تا به این وسیله آنان را تزکیه کنی. برای آنها دعا کن زیرا دعای تو برای آنان آرامشی است. خدا شنوای دانا است (توبه/۱۰۲-۱۰۳). باتقواترین مردم، از آن (آتش) دور داشته خواهد شد. همان که مال خود را می‌دهد تا تزکیه شود (لیل/۱۷-۱۸).
تزکیه-اقوام، [موسی به خضر] گفت: آیا شخص پاکی را بدون این‌که کسی را به قتل رسانده باشد، کشتی؟ واقعاً کار ناپسندی مرتکب شدی (کهف/۷۴). [گفت:] خواستیم که پروردگارشان آن پدر و مادر را به پاک‌تر و مهربان‌تر از او عوض دهد (کهف/۸۱). پروردگارش او (موسی) را در وادی مقدّس طوی ندا داد: به سوی فرعون برو که او طغیان کرده است. بگو، آیا می‌خواهی که تزکیه شوی (نازعات/۱۶-۱۸)؟
در کودکی به یحیی، حکمت دادیم و از جانب خود، مهربانی و پاکی [بخشیدیم]. او تقوا‌پیشه بود (مریم/۱۳،۱۲).
روح خود را به سوی مریم فرستادیم تا به شکل بشری خوش‌اندام بر او نمایان شد. مریم گفت: اگر پرهیزگاری، من از تو به خدای رحمان پناه می‌برم. گفت: من فقط فرستادۀ پروردگار تو هستم تا پسری پاکیزه به تو ببخشم (مریم/۱۷-۱۹).
[اصحاب کهف] گفتند: اینک یکی از خودتان را با این پول خود به شهر بفرستید تا ببیند کدام یک از غذاهای آن پاکیزه‌تر است (کهف/۱۹).
چهره درهم کشید و روی گردانید زیرا آن مرد نابینا پیش او آمد. تو چه دانی؟ شاید او به پاکی گراید یا پند پذیرد و آن پند سود دهد. امّا آن کس که خود را بی‌نیاز می‌پندارد، تو به او می‌پردازی و اگر پاک نگردد، [گناهی] بر تو نیست (عبس/۱-۷).
قطعاً کسانی که آن‌چه را خدا از کتاب، نازل کرده، پنهان می‌دارند و آن را به بهای ناچیزی می‌فروشند، آنان جز آتش در شکم‌های خویش فرو نمی‌برند. خدا روز قیامت با آنها سخن نخواهد گفت و آنها را تزکیه نخواهد کرد و عذابی دردناک خواهند داشت (بقره/۱۷۴). بی‌تردید کسانی که پیمان خدا و سوگندهای خود را به بهای ناچیزی می‌فروشند، آنان را در آخرت بهره‌ای نیست. خدا روز قیامت با آنان سخن نمی‌گوید. به آنها نمی‌نگرد. آنها را پاک نمی‌کند و عذابی دردناک برای آنان است (آل‌عمران/۷۷).
پاکی و پاکیزگی، صبر، اخلاق، عمل صالح، شب زنده‌داری