بصیرت، بینش و آگاهی، این مفهوم از مادّة «ب ص ر» ۶۰ بار آمده است.
چکیده: خدا براي انسان‌ها ديدگان قرار داد تا آنها را بيازمايد. شايد سپاسگزاري كنند. همۀ نشانه‌های خدا مایۀ بصیرت است. به انسان‌ها توصیه شده که با بصیرت بنگرند. كساني كه با بصيرت نمي‌نگرند، غافل و گمراه هستند. خدا بر ديدگان، گوش‌ها و دل‌هاي آنها مهر مي‌نهد پس آنها نمي‌توانند با بصيرت ببينند.
ما انسان را از نطفه‌اي آميخته آفريديم تا او را بيازماييم از اين رو او را شنوا و بينا قرار داديم (انسان/۲). خدا شما را از شكم مادرانتان در حالي كه چيزي نمي‌دانستيد، بيرون آورد و براي شما گوش، ديدگان و دل‌ها قرار داد اميد كه سپاسگزاري كنيد (نحل/۷۸). اوست آن كس كه براي شما گوش، ديدگان و دل‌ها پديد آورد. چه اندك سپاس مي‌گزاريد (مومنون/۷۸؛ سجده/۹). بگو، اوست آن كس كه شما را پديد آورده و براي شما گوش، ديدگان و دل‌ها قرار داده است. چه اندك سپاس مي‌گزاريد (ملك/۲۳).
خدا زمین را گستراند. در آن کوه‌های استوار گمارد و در آن از هر گونه گیاه مسرّت بخش رویانید تا برای هر بندۀ توبه‌کاری مایۀ بصیرت و یادآوری باشد (ق/۷-۸). بر روی زمین و در خود شما برای اهل یقین نشانه‌هایی است. مگر با تأمل نمی‌نگرید (ذاریات/۲۰-۲۱)؟آیا در زمین گردش نکرده‌اند تا دل‌هایی داشته باشند که با آن بیندیشند یا گوش‌هایی که با آن بشنوند؟ در حقیقت چشم‌ها کور نیست لیکن دل‌هایی که در سینه‌هاست کور است (حج/۴۶).
آیا مردم ندیده‌اند که خداوند باران را به سوی زمین خشک می‌راند و به وسیلۀ آن کِشتِه‌ای را برمی‌آورد که دام‌های آنها و خود از آن می‌خورند؟ آیا با بصیرت نمی‌نگرند (سجده/۲۷)؟خداوند است که شب و روز را جابه‌جا می‌کند. در حقیقت در این برای صاحبان بصیرت درس عبرتی است (نور/۴۴). خداوند به پیامبر می‌فرماید: در آفرینش خدای بخشایشگر، هیچ گونه تفاوتی نمی‌بینی. باز بنگر، آیا خلل و نقصانی می‌بینی؟ باز دوباره بنگر تا نگاهت زبون و درمانده به سوی تو بازگردد (ملک/۳-۴). بگو، چه می‌پندارید؟ اگر خدا تا روز قیامت، روز را بر شما جاودان بدارد، جز خداوند کدامین معبود برای شما شبی می‌آورد که در آن آرام گیرید؟ آیا با بصیرت نمی‌نگرید (قصص/۷۲)؟
به راستی بینش‌هایی از جانب پروردگار برای شما آمده است. پس هرکه به دیدة بصیرت بنگرد به سود خود او و هرکه کور شد به زیان خود اوست (انعام/۱۰۴). اين قرآن از جانب پروردگار شما ماية بينش است و براي قومي كه ايمان مي‌آورند هدايت و رحمتي است (اعراف/۲۰۳). این قرآن و دین برای مردم بینش‌‌بخش است (جاثیه/۲۰). آنان که از خدا پروا دارند چون وسوسه‌ای از جانب شیطان به آنان برسد، خدا را به یاد آورند و ناگاه بینا و بصیر شوند (اعراف/۲۰۱).
بگو، آيا نابينا و بينا يكسان است (انعام/۵۰؛ رعد/۱۶)؟ آيا تفكّر نمي‌كنيد (انعام/۵۰)؟ نابينا و بينا يكسان نيستند (فاطر/۱۹؛ غافر/۴۰) و كساني كه ايمان آورده و كارهاي شايسته كرده‌اند با بدكار يكسان نيستند. چه اندك پند مي‌گيريد (غافر/۵۸). مَثَل اين دو گروه (كافر و مومن) چون نابينا و كر با بينا و شنواست. آيا در مَثَل يكسان هستند؟ پس آيا پند نمي‌گيريد (هود/۲۴)؟ بگو، به نظر شما اگر خدا شنوايي و ديدگان شما را بگيرد و بر دل‌هاي شما مهر نهد، آيا غير از خدا كدام معبود است كه آن را به شما برگرداند؟ بنگر چگونه آيات را بيان مي‌كنيم سپس آنها روي برمي‌تابند (انعام/۴۶)؟
در حقيقت بسياري از جنّيان و آدميان را براي دوزخ آفريده‌ايم زيرا دل‌هايي دارند كه با آن درنمي‌يابند و چشماني دارند كه با آن نمي‌بينند و گوش‌هايي دارند كه با آنها نمي‌شنوند. آنان همانند چهارپايان، بلكه گمراه‌تر هستند. آنها همان غافلانند (اعراف/۱۷۹). ما پيش روي آنها (غافلان) سدّي و پشت سر آنها سدّي قرار داديم و بر ديدگان آنها پرده‌اي افكنده‌ايم پس آنها نمي‌توانند با بصيرت ببينند (يس/۹). خدا بر دل‌هاي كافران و بر شنوايي آنها مُهر نهاده و بر ديدگان آنها پرده‌ايست و آنان را عذابي بزرگ است (بقره/۷). آنان (كساني كه پس از ايمان آوردن كفر ورزيدند) كساني هستند كه خدا بر دل‌ها و گوش و ديدگان آنها مهر نهاده و آنان خود غافل هستند. شكي نيست كه آنها در آخرت همان زيانكاران هستند (نحل/۱۰۸-۱۰۹). دل‌ها و ديدگانآنها (مشركان) را برمي‌گردانيم [در نتيجه به آيات ما ايمان نمي‌آورند] چنان كه نخستين بار به آنان ايمان نياوردند. آنان را رها مي‌كنيم تا در طغيان خود سرگردان بمانند (انعام/۱۱۰). [منافقان] كساني هستند كه خدا آنها را لعنت كرده و آنها را ناشنوا گردانده و ديدگان آنها را نابينا كرده است (محمّد/۲۳).
اگر بخواهيم فروغ از ديدگان آنها (گناهكاران) مي‌گيريم تا در راه [كج] بر هم پيشي جويند. ولي از كجا مي‌توانند [راه راست را] ببينند (يس/۶۶)؟ ستمكاران در زمين درمانده كنندگان [خدا] نيستند و جز خدا دوستاني براي آنها نيست. عذاب براي آنها دوچندان مي‌شود. آنها توان شنيدن نداشتند و اهل بصيرت نبودند (هود/۲۰).
براي آنان (قود عاد)، گوش و ديدگان و دل‌ها قرار داده بوديم چون به نشانه‌هاي خدا انكار ورزيدند، گوش، ديدگان و دل‌هاي آنها هيچ به كارشان نيامد و آن‌چه را ريشخند مي‌كردند، به سرشان آمد (احقاف/۲۶). به ثمود مادّه شتر داديم كه ماية بينش بود اما به آن ستم كردند (اسراء/۵۹). عاد و ثمود را [هلاك كرديم]. قطعاً [فرجام آنان] از سراهايشان بر شما آشكار گرديده است. شيطان كارهاي آنها در نظرشان بياراست و از راه بازداشت در حالي كه بينش داشتند (عنكبوت/۳۸). ابراهیم، اسحاق و یعقوب، نیرومند و صاحب بصیرت بودند (ص/۴۵). لوط به قوم خود گفت: آیا دیده و دانسته مرتکب عمل ناشایست می‌شوید (نمل/۵۴)؟موسی به فرعون گفت: حتماً می‌دانید این نشانه‌ها که باعث بصیرت‌‌هاست، جز پروردگار آسمان‌ها و زمین نازل نکرده است (اسراء/۱۰۲). هنگامي كه آيات ما كه ماية بينش است به سوي آنها آمد، گفتند: اين سحري آشكار است (نمل/۱۳). فرعون در ميان قوم خود ندا داد و گفت: اي قوم، آيا پادشاهي مصر و اين نهرها كه از زير [كاخ‌هاي من] روان است، از آنِ من نيست؟ پس مگر نمي‌بينيد (زخرف/۵۱)؟ به راستي پس از آن‌كه نسل‌هاي نخستين را هلاك كرديم به موسي كتاب داديم كه ماية بينش‌ها و رهنمود و رحمتي براي مردم بود. اميد كه آنان پند گيرند (قصص/۴۳). موسي به سامري گفت: اين [دعوت به گوساله پرستي] چه كاري است كه كردي؟ گفت: من به چيزي پي بردم كه ديگران به آن پي نبردند. به اندازة مشتي از ردّ پاي فرستاده برگرفتم و آن را [در پيكر گوساله] انداختم. نفس من براي من چنين فريبكاري كرد (طه/۹۵-۹۶).
خداوند به پیامبر می‌فرماید: بگو، این راه من است كه من و پیروانم با بصیرت به سوی خدا دعوت می‌کنیم (یوسف/۱۰۸). از آنها (ستمكاران) كسي است كه به سوي تو مي‌نگرد. آيا تو نابينايان را هر چند بينشي نداشته باشند، مي‌تواني هدايت كني (يونس/۴۳)؟ به زودي خواهي ديد و خواهند ديد كه كدام يك از شما ديوانه است (قلم/۵-۶). از آنان (مشركان) تا مدّتي روي برتاب و آنان را بنگر كه خواهند ديد (صافّات/۱۷۴-۱۷۵، ۱۷۸-۱۷۹).
در برخورد میان دو گروه در جنگ بدر، برای شما نشانه‌ای بود. گروهی در راه خدا می‌جنگیدند و گروه دیگر کافر بودند که مومنان را دو برابر می‌دیدند … یقیناً در این ماجرا برای صاحبان بینش عبرتی است (آل‌عمران/۱۳).
خدا بر کافرانِ اهل‌کتاب از آنجایی که تصوّر نمی‌کردند، درآمد … و در دل‌های آنها بیم افکند که به دست خود و به دست مومنان خانه‌های خود را خراب می‌کردند. پس ای صاحبان بینش، عبرت بگیرید (حشر/۲). كساني كه ستم كردند، پنهانی به نجوا برخاستند که آيا اين مرد جز بشري مانند شماست؟ آیا دیده و دانسته به سوی سحر می‌روید (انبیاء/۳)؟
ما به آن (محتضر) از شما نزديكتر هستيم ولي نمي‌بينيد (واقعه/۸۵). روز قیامت انسان خود بر خویشتن بینا است (قیامت/۱۴). [كافران] چه شنوا و بينا هستند روزي كه به سوي ما مي‌آيند ولي ستمكاران امروز در گمراهي آشكارند (مريم/۳۸). كاش هنگامي را كه مجرمان پيش پروردگار خود سرهايشان را به زير انداخته‌اند، مي‌ديدي كه مي‌گويند: پروردگارا، ما بينا شديم و شنيديم پس ما را بازگردان تا كار شايسته كنيم زيرا ما يقين داريم (سجده/۱۲).
اطلاعات بیشتر: اندیشیدن، ديدن، شناخت، حکمت، علم