چکیده: ابلیس از آتش خلق شد. او یکی از جنّیان بود که از فرمان پروردگار در سجده کردن بر آدم سر باز زد و خدا او را از بهشت، نکوهیده و رانده بیرون کرد. او از خدا مهلت خواست. خدا به او مهلت داد. پس گفت: جز بندگان مخلص تو، همه را گمراه خواهم کرد. جهنّم کیفر او و پیروان اوست. لعنت خدا تا قیامت بر اوست. ابلیس و نسل او دشمن شما هستند. آنها را به جای خدا دوست نگیرید. او بر شما تسلّطی ندارد. ابلیس، آدم و همسرش را فریب داد و آنها را از آن‌چه در آن بودند، بیرون کرد. او گمان خود را درباره مردم تحقّق بخشید پس همه جز گروهی از مومنان از او پیروی کردند.

پروردگارت به فرشتگان فرمود: (حجر/۲۸؛ ص/۷۱) من بشرى را از گل خواهم آفرید (ص/۷۱). من بشری را از گلی خشک، از گلی سیاه و بدبو خواهم آفرید (حجر/۲۸) پس چون او را درست کردم و از روح خود در او دمیدم، در برابر او به سجده افتید (حجر/۲۹؛ ص/۷۲). به فرشتگان فرمودیم: برای آدم سجده کنید (بقره/۳۴؛ اسراء/۶۱؛ کهف/۵۰؛ طه/۱۱۶). در حقیقت شما را خلق کردیم سپس صورتگری کردیم، آنگاه به فرشتگان گفتیم: برای آدم سجده کنید (اعراف/۱۱). پس سجده کردند (بقره/۳۴؛ اعراف/۱۱؛ اسراء/۶۱؛ کهف/۵۰؛ طه/۱۱۶). همه فرشتگان سجده کردند (حجر/۳۰؛ ص/۷۳) جز ابلیس (بقره/۳۴؛ اعراف/۱۱؛ حجر/۳۱؛ اسراء/۶۱؛ کهف/۵۰؛ طه/۱۱۶؛ ص/۷۴). که از سجده‌کنندگان نبود (اعراف/۱۱). از جنّیان بود. او از فرمان پروردگار خود سرپیچی کرد (کهف/۵۰). ابا کرد (بقره/۳۴؛ حجر/۳۱؛ طه/۱۱۶). ‌که با سجده‌کنندگان باشد (حجر/۳۱).   ابلیس تکبّر کرد و از کافران شد (بقره/۳۴؛ ص/۷۴). [پروردگار] فرمود: ای ابلیس، تو را چه شده است که با سجده کنندگان نیستی (حجر/۳۲)؟ چون تو را به سجده امر کردم چه چیز تو را بازداشت (اعراف/۱۲)؟ چه چیز تو را بازداشت که برای چیزی که به دستان خود خلق کردم، سجده نکنی؟ آیا تکبّر کردی یا از برتری‌جویان بودی (ص/۷۵)؟ گفت: من از او بهترم. مرا از آتش آفریدی و او را از گِل خلق کردی (اعراف/۱۲؛ ص/۷۶). آیا کسی را که از گِل آفریدی، سجده کنم؟ گفت: آیا این همان است که بر من برتری دادی (اسراء/۶۱-۶۲)؟ گفت: من آن نیستم تا برای بشری که او را از گِلی خشک، گلی سیاه و بدبو آفریدی، سجده کنم (حجر/۳۳). فرمود: از آن [مقام] فرو شو. تو را نرسد که در آن تکبّر نمایی. خارج شو که تو از فرو مایگان هستی (اعراف/۱۳). خارج شو که تو رانده شده‌ای (حجر/۳۴؛ ص/۷۷). نکوهیده و رانده از آن [مقام] خارج شو (اعراف/۱۸). تا روز جزا، لعنت بر تو باد (حجر/۳۵). در حقیقت تا روز جزا، لعنت من بر تو باد (ص/۷۸). [ابلیس] گفت: پروردگارا، تا روزی که برانگیخته خواهند شد مرا مهلت ده (حجر/۳۶؛ ص/۷۹؛ اعراف/۱۴). اگر تا روز قیامت مرا مهلت دهی، بی‌تردید از نسل او جز اندکی را لگام خواهم زد (اسراء/۶۲). فرمود: تو از مهلت‌یافتگان هستی (حجر/۳۷؛ ص/۸۰؛ اعراف/۱۵). تا روز معیّن (حجر/۳۸؛ ص/۸۱). گفت: پروردگارا، به سبب آن که مرا گمراه کردی (اعراف/۱۶؛ حجر/۳۹) من [هم بدی را] در زمین برای آنان می‌آرایم و همه را گمراه خواهم ساخت (حجر/۳۹). گفت: به سبب آن که مرا گمراه کردی، من هم برای [فریب] آنان به یقین بر سر راه تو خواهم نشست. آنگاه از پیش رو و از پشت سر آنان و از طرف راست و چپشان بر آنها می‌تازم و بیشتر آنان را شکرگزار نخواهی یافت (اعراف/۱۶-۱۷). فرمود: پس برو هر کس از آنان که تو را پیروی کند، بی‌تردید جهنّم کیفر شما خواهد بود که سزایی تمام است. از آنان هر که را توانستی به صدای خود تحریک کن. با سواران و پیادگان خود بر آنان بتاز. با آنان در اموال و اولادشان شریک شو. به آنان وعده بده. ولی شیطان جز به فریب آنها را وعده نمی‌دهد. در حقیقت تو را بر بندگان من تسلّطی نیست و کارسازی پروردگارت کافی است (اسراء/۶۳-۶۵). گفت: به عزّت تو سوگند که همگی را گمراه می‌کنم مگر بندگان خالص تو را از میان آنان. فرمود: حق است و حق را می‌گویم (ص/۸۲-۸۴). [گفت:] همه را گمراه خواهم کرد مگر بندگان خالص تو را از میان آنان.  فرمود: این راهی است راست که بر عهده من است. در حقیقت تو را بر بندگان من تسلّطی نیست مگر گمراهانی که تو را پیروی کنند. قطعاً وعده‌گاه همه آنان دوزخ است (حجر/۳۹-۴۳). به‌راستی جهنّم را از تو و از هر که از آنان که از تو پیروی کند، پر خواهم کرد (ص/۸۵). بی‌تردید هر که از آنان، از تو پیروى کند، جهنّم را از همه شما پر خواهم کرد (اعراف/۱۸).

پس گفتیم: ای آدم، در حقیقت این (ابلیس) برای تو و همسرت دشمنی است پس شما را از بهشت خارج نکند تا تیره‌بخت گردی (طه/۱۱۷). گفتیم: اى آدم، تو و همسرت، در این باغ ساکن شوید و به فراوانی از هر جاى آن که می‌خواهید، بخورید و به این درخت نزدیک نشوید که از ستمکاران خواهید شد (بقره/۳۵؛ اعراف/۱۹) پس شیطان آن دو را درباره آن لغزانید و از آن‌چه در آن بودند، بیرون کرد (بقره/۳۶). شیطان آن دو را وسوسه کرد تا آن‌چه را از زشتی‌هایشان برای آنها پوشیده بود، آشکار کند. گفت: پروردگارتان شما را از این درخت منع نکرد جز این‌که [مبادا] دو فرشته شوید یا از جاودانان شوید. براى آن دو سوگند یاد کرد که من بی‌تردید از خیرخواهان شما هستم. پس آن دو را با فریب به سقوط کشانید پس چون آن دو، از آن درخت چشیدند زشتی‌هایشان بر آنان آشکار شد. شروع کردند برگ‌هاى بهشت را به خود بچسبانند. پروردگارشان بر آن دو بانگ زد که مگر شما را از آن درخت نهی نکردم و به شما نگفتم که در حقیقت ‏شیطان براى شما دشمنى آشکار است (اعراف/۲۰-۲۲) در حقیقت براى تو، در آن‌جا این است که نه گرسنه مى ‏شوى و نه برهنه مى‏مانى و این‌که در آن‌جا نه تشنه مى ‏شوى و نه آفتاب‏زده. پس شیطان او را وسوسه کرد. گفت: اى آدم، آیا تو را به درخت جاودانگى و فرمانروایی که زایل نمى ‏شود، راهنمایی کنم؟ آن‌گاه از آن [درخت] خوردند و برهنگى آنان برایشان نمایان شد و شروع کردند برگ‌هاى بهشت را به خود بچسبانند. [این‌گونه] آدم پروردگار خود را عصیان کرد و گمراه شد (طه/۱۱۸-۱۲۱).

آیا او و نسل او را به جای من، دوستان خود می‌گیرید، حال آن که آنها دشمن شما هستند؟ چه بد جانشینانی برای ستمگران هستند. آنان را نه در آفرینش آسمان‌ها و زمین گواه گرفتم و نه در آفرینش خودشان. من آن نیستم که گمراهان را یار و مددکار خود بگیرم (کهف/۵۰-۵۱).

بی‌تردید ابلیس گمان خود را درباره آنان (مردم) تحقّق بخشید. از این رو همه جز گروهی از مومنان از او پیروی کردند. او هیچ‌گونه تسلّطی بر آنان نداشت مگر برای این که کسانی را که به آخرت ایمان دارند، از کسانی که درباره آن شک دارند، معلوم کنیم (سبأ/۲۰-۲۱).

پس آنها (معبودها)، همه گمراهان و سپاهیان ابلیس، در آن (جهنّم) افکنده می‌شوند. آنها در آنجا با یکدیگر ستیزه می‌کنند و می‌گویند: سوگند به خدا که ما در گمراهی آشکاری بودیم، آنگاه که شما را با پروردگار جهانیان برابر کردیم. ما را جز مجرمان گمراه نکردند. پس ما هیچ شفاعت‌کننده و دوست صمیمی نداریم. ای کاش برای ما بازگشتی بود تا از مومنان می‌شدیم (شعراء/۹۴-۱۰۲).

شیطان، آدم

وَ إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلاَئِكَةِ (حجر/۲۸؛ ص/۷۱) إِنِّي خَالِقٌ بَشَرًا مِن طِينٍ (ص/۷۱) إِنِّي خَالِقٌ بَشَرًا مِّن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ (حجر/۲۸) فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِي فَقَعُواْ لَهُ سَاجِدِينَ (حجر/۲۹؛ ص/۷۲) وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِكَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ (بقره/۳۴؛ اسراء/۶۱؛ کهف/۵۰؛ طه/۱۱۶) وَ لَقَدْ خَلَقْنَاكُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاكُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلآئِكَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ (اعراف/۱۱) فَسَجَدُواْ (بقره/۳۴؛ اعراف/۱۱؛ اسراء/۶۱؛ کهف/۵۰؛ طه/۱۱۶) فَسَجَدَ الْمَلَائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ (حجر/۳۰؛ ص/۷۳) إِلاَّ إِبْلِيسَ (بقره/۳۴؛ اعراف/۱۱؛ حجر/۳۱؛ اسراء/۶۱؛ کهف/۵۰؛ طه/۱۱۶؛ ص/۷۴) لَمْ يَكُن مِّنَ السَّاجِدِينَ (اعراف/۱۱) كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ (کهف/۵۰) أَبَى (بقره/۳۴؛ حجر/۳۱؛ طه/۱۱۶) أَن يَكُونَ مَعَ السَّاجِدِينَ (حجر/۳۱) اسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنْ الْكَافِرِينَ (بقره/۳۴؛ ص/۷۴) قَالَ يَا إِبْلِيسُ مَا لَكَ أَلاَّ تَكُونَ مَعَ السَّاجِدِينَ (حجر/۳۲) قَالَ مَا مَنَعَكَ أَلاَّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ (اعراف/۱۲) قَالَ يَا إِبْلِيسُ مَا مَنَعَكَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَيَّ أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنتَ مِنَ الْعَالِينَ (ص/۷۵) قَالَ أَنَاْ خَيْرٌ مِّنْهُ خَلَقْتَنِي مِن نَّارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِن طِينٍ (اعراف/۱۲؛ ص/۷۶) قَالَ أَأَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِينًا* قَالَ أَرَأَيْتَكَ هَذَا الَّذِي كَرَّمْتَ عَلَيَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لأَحْتَنِكَنَّ ذُرِّيَّتَهُ إَلاَّ قَلِيلًا (اسراء/۶۱-۶۲) قَالَ لَمْ أَكُن لِّأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ (حجر/۳۳) قَالَ فَاهْبِطْ مِنْهَا فَمَا يَكُونُ لَكَ أَن تَتَكَبَّرَ فِيهَا فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرِينَ (اعراف/۱۳) قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّكَ رَجِيمٌ (حجر/۳۴؛ ص/۷۷) قَالَ اخْرُجْ مِنْهَا مَذْؤُومًا مَّدْحُورًا (اعراف/۱۸) وَ إِنَّ عَلَيْكَ اللَّعْنَةَ إِلَى يَوْمِ الدِّينِ (حجر/۳۵) وَ إِنَّ عَلَيْكَ لَعْنَتِي إِلَى يَوْمِ الدِّينِ (ص/۷۸) قَالَ رَبِّ فَأَنظِرْنِي إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ (حجر/۳۶ ص/؛ ۷۹) قَالَ أَنظِرْنِي إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ (اعراف/۱۴)  لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لأَحْتَنِكَنَّ ذُرِّيَّتَهُ إَلاَّ قَلِيلًا (اسراء/۶۲) قَالَ فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنظَرِينَ (حجر/۳۷؛ ص/۸۰) قَالَ إِنَّكَ مِنَ المُنظَرِينَ (اعراف/۱۵) إِلَى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ (حجر/۳۸؛ ص/۸۱) قَالَ رَبِّ بِمَآ أَغْوَيْتَنِي لأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الأَرْضِ وَ لأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ (حجر/۳۹) قَالَ فَبِمَا أَغْوَيْتَنِي لأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ* ثُمَّ لآتِيَنَّهُم مِّن بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَيْمَانِهِمْ وَ عَن شَمَآئِلِهِمْ وَلاَ تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شَاكِرِينَ (اعراف/۱۶-۱۷) قَالَ اذْهَبْ فَمَن تَبِعَكَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزَآؤُكُمْ جَزَاء مَّوْفُورًا* وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ وَ أَجْلِبْ عَلَيْهِم بِخَيْلِكَ وَ رَجِلِكَ وَ شَارِكْهُمْ فِي الأَمْوَالِ وَ الأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ مَا يَعِدُهُمُ الشَّيْطَانُ إِلاَّ غُرُورًا* إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ وَ كَفَى بِرَبِّكَ وَكِيلًا (اسراء/۶۳-۶۵) قَالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ* إِلاَّ عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ* قَالَ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ (ص/۸۲-۸۴) لأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ* إِلاَّ عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ* قَالَ هَذَا صِرَاطٌ عَلَيَّ مُسْتَقِيمٌ* إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ إِلاَّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغَاوِينَ* وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ (حجر/۳۹-۴۳) لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنكَ وَ مِمَّن تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ (ص/۸۵) لَّمَن تَبِعَكَ مِنْهُمْ لأَمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنكُمْ أَجْمَعِينَ (اعراف/۱۸)

فَقُلْنَا يَا آدَمُ إِنَّ هَذَا (ابلیس) عَدُوٌّ لَّكَ وَ لِزَوْجِكَ فَلَا يُخْرِجَنَّكُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقَى (طه/۱۱۷) وَ قُلْنَا يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَ زَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَ كُلاَ مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُمَا وَ لاَ تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الْظَّالِمِينَ (بقره/۳۵) وَ يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَ زَوْجُكَ الْجَنَّةَ فَكُلاَ مِنْ حَيْثُ شِئْتُمَا وَ لاَ تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ (اعراف/۱۹) فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ (بقره/۳۶) فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ لِيُبْدِيَ لَهُمَا مَا وُورِيَ عَنْهُمَا مِن سَوْءَاتِهِمَا وَ قَالَ مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلاَّ أَن تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِدِينَ* وَ قَاسَمَهُمَا إِنِّي لَكُمَا لَمِنَ النَّاصِحِينَ* فَدَلاَّهُمَا بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْءَاتُهُمَا وَ طَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّةِ وَ نَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْ أَنْهَكُمَا عَن تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَ أَقُل لَّكُمَا إِنَّ الشَّيْطَآنَ لَكُمَا عَدُوٌّ مُّبِينٌ (اعراف/۲۰-۲۲) إِنَّ لَكَ أَلَّا تَجُوعَ فِيهَا وَ لَا تَعْرَى* وَ أَنَّكَ لَا تَظْمَأُ فِيهَا وَ لَا تَضْحَى* فَوَسْوَسَ إِلَيْهِ الشَّيْطَانُ قَالَ يَا آدَمُ هَلْ أَدُلُّكَ عَلَى شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَ مُلْكٍ لَّا يَبْلَى* فَأَكَلَا مِنْهَا فَبَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَ طَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّةِ وَ عَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَى (طه/۱۱۸-۱۲۱)

أَفَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِيَاء مِن دُونِي وَ هُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمِينَ بَدَلًا* مَا أَشْهَدتُّهُمْ خَلْقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ لَا خَلْقَ أَنفُسِهِمْ وَ مَا كُنتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّينَ عَضُدًا (کهف/۵۰-۵۱)

وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِيقًا مِّنَ الْمُؤْمِنِينَ* وَ مَا كَانَ لَهُ عَلَيْهِم مِّن سُلْطَانٍ إِلَّا لِنَعْلَمَ مَن يُؤْمِنُ بِالْآخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْهَا فِي شَكٍّ وَ رَبُّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ حَفِيظٌ (سبأ/۲۰-۲۱)

فَكُبْكِبُوا فِيهَا (جحیم) هُمْ (ما یعبدون) وَ الْغَاوُونَ* وَ جُنُودُ إِبْلِيسَ أَجْمَعُونَ* قَالُوا وَ هُمْ فِيهَا يَخْتَصِمُونَ* تَاللَّهِ إِن كُنَّا لَفِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ* إِذْ نُسَوِّيكُم بِرَبِّ الْعَالَمِينَ* وَ مَا أَضَلَّنَا إِلَّا الْمُجْرِمُونَ* فَمَا لَنَا مِن شَافِعِينَ* وَ لَا صَدِيقٍ حَمِيمٍ* فَلَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ (شعراء/۹۴-۱۰۲)